GİG Ekonomisi ve Esnaf-Kuryeler

ERAY KARAGÖZ - ÇALIŞMA EKONOMİSTİ - 14 Nisan 2022

MDERGI/870A.023

(MART 2022 Sayı: 219)

 

GİG EKONOMİSİ VE ESNAF-KURYELER

 

Dr. Eray KARAGÖZ - Çalışma Ekonomisti

Gözde BAŞKOÇ - İş ve Sosyal Güvenlik Hizmetleri Danışmanı

 

Özet

Değişen dünya konjonktüründe GİG ekonomisinin yükselişi işçi-işveren ilişkilerinin yeniden değerlendirilmesine sebep olmuştur. Esnek çalışma modellerinden olan GİG ekonomisi tanımları, çalışma hayatındaki etkileri ve GİG ekonomisinde yer alan esnaf-kurye çalışma modeli makalenin konusunu oluşturmaktadır.

 

Anahtar Kelimeler

GİG ekonomisi, esnaf-kurye modeli, teknoloji, esnek çalışma, bağımlılık unsuru.

 

1.  Giriş

Çalışma hayatı, üretim modellerinin artan talep ve talepteki farklılaşma ve teknolojik dönüşümler ile gelişmesi sonucu büyük bir dönüşüm yaşamaktadır. Montaj hatlarının seri üretimin temelini oluşturduğu Fordist üretim modelinin, 1970’ler sonrasında esnek üretim/Post-Fordist döneme yerini bırakması, programlanabilir makinelerin gelişimi ve teknolojik dönem ile de Endüstri 4,0 olarak adlandırdığımız sanayi-teknoloji bütünleşmesinin üretim modellerine hâkim olması bu dönüşümü giderek derinleştirmiştir. Teknolojinin bu denli gelişmesi, insanların taleplerindeki farklılaşmayı bambaşka bir seviyeye taşımış ve bu başkalaşım, yeni ekonomik ve çalışma modellerini de ortaya çıkarmıştır.

İşte bu modeller içerisinde konumlanan GİG ekonomisi, kısa süreli işlerde çalışan kişilerin verdiği hizmeti, bu hizmeti alanları, bu hizmetin genellikle dijital platformlar üzerinden sağlanarak yerine getirilmesinin sağlanmasını ifade eden çok taraflı yeni nesil bir ekonomi modelidir. Teknolojik gelişmelerin etkisi ve Covid-19 salgının e-ticaret üzerindeki etkileri ile talebi artan GİG ekonomisi çalışma hayatını önemli ölçüde etkilemiştir. Özellikle işgücüne katılımında genç nüfusun etkisi dikkate alındığında, yeni nesil iş ilişkilerinin ortaya çıkması tesadüfi olmayacaktır.

Çalışmada GİG ekonomisi kavramı açıklanmış, bu ekonomik modelin yarattığı ve yaratması muhtemel avantaj ve dezavantajlar ile hizmet sağlayan ve bu hizmetin yaygınlaşmasında etkisi olan şirketler açısından değerlendirilmiştir. İkinci olarak, GİG ekonomi ile çalışanlar, esnaf-kuryeler, tipik iş ilişkilerindeki bağımlılık unsuru bağlamında değerlendirilmiştir. Esnek sürelerle çalışan esnaf kuryelerin çalışma koşulları sosyal güvenlik açısından ele alındıktan sonra yeni örgütlenme modeli olan dijital sendikalaşmaya değinilmiş, işgücü piyasasındaki post atipikleşme, yarattığı etkiler bazında açıklanmaya çalışılmıştır.

 

2.  GİG Ekonomisine Giden Süreç

Klasik çalışma hayatının dönüm noktası olan Sanayi Devrimi emek sürecini değiştirip dönüştürmüştür. Emek sürecini ve toplumsal yapıyı kökten etkileyen ikinci kırılma ise teknolojik ilerlemelerin sonucu olan dijitalleşme süreci olmuştur. ¹ Teknolojik ilerlemelerin etkisi ile uzayan yaşam süresi, artan dünya nüfusu, tüketim kültürünün değişmesi, piyasalardaki rekabet, klasik istihdam modellerinin değişmesi piyasayı da yeni ekonomi modellerine sevk etmiştir. Sosyolojik temellerine bakıldığında ise teknoloji bireylerin bağımlılık ilişkilerini de değiştirmiştir. Klasik anlamdaki emek piyasası bağımlılığa işaret eden öğeleri barındıran tipik işçi-işveren ilişkilerini çağrıştırırken, teknolojideki bu denli değişim, kişilerin tüketecekleri metalara erişimlerini değiştirmekle kalmayıp işgücü ve çalışma alanlarındaki ilişkilerini değiştirmiştir. Bu değişimin uzun yolculuğu çalışma hayatındaki değişmeleri ve liberalizme kadar giden tarihsel arka planı barındırmaktadır.

Emek piyasasındaki bağımlılığın değişen yüzü etkilerini kuşaklar arasında daha fazla hissettirmektedir. MBO Partners’ın yayımladığı Bağımsızlık Raporu’na göre, ABD’de bağımsız çalışanların sayısı 2021’de bir önceki yıla göre %34 artarak 38,2 milyondan 51,1 milyona çıkmıştır. Bu artışın %68’ini Y ve Z kuşağı oluşturmuştur. Ernst & Young’ın yayınladığı Çalışma Dünyasının Geleceği: COVID-19 ve Yeni Normal Raporu’na göre "Y ve Z kuşağından oluşan öğrenci katılımcıların iş hayatından temel beklentileri arasında da esnek çalışma modeli başta geliyor. Katılımcıların %73’ü, iş hayatına adım attıklarında hem ofis hem uzaktan çalışmayı içeren karma bir çalışma modeli tercih ettiklerini belirtiyor. Öğrencilerin %63’ü Covid-19 dönemi ve dijitalleşmedeki hızlanmanın kariyer planlamalarında değişikliğe neden olduğunu belirtiyor. ² "Bu veriler, teknolojik ilerlemelerin ve salgının toplumsal ve ekonomik etkilerinin, Y kuşağının ve dijital jenerasyon olarak adlandırılan Z kuşağının, esnek çalışma modellerine ve girişimciliğe yönelmesiyle çalışma hayatının yeniden düzenlenmesinde önemli rol oynadığını göstermektedir.

Liberalizmin ilkelerini devam ettiren ancak devletin müdahalesini zayıflatan, sermayeyi globalleştiren, esnekliği ve girişimciliği yaygınlaştıran yeni "özgür" öğreti olan neoliberalizm, çalışma hayatının revizyonunda başat rol oynamıştır.³Devletin piyasaya müdahalesini minimuma indirmeyi hedefleyen neoliberalizm 19.yüzyıl laissez-faire ekonomi fikrinin rönesansıdır. Esnek çalışma modeli ya da freelance çalışma modeli, neoliberalizmin en saf haliyle 21. yüzyıldaki tezahürü olarak karşımıza çıkmaktadır. GİG ekonomisinin köklerinin ise esnek çalışma modelinin yaygınlaştığı neoliberal ekonomiye ve Z ve Y kuşağının çalışma hayatındaki konumlanmalarına dayandığını söylemek mümkündür.

Neoliberal ekonomi politikalarının rekabetçi etkisi ile şirketler sorumluluklarını alt işverenler ve taşeronlar ile paylaşmaya başlamışlardır. Birlikte sorumluluğun giderek inceldiği bir sonraki adım olarak da serbest çalışma/esnek çalışma modelleri karşımıza çıkmaktadır. Teknolojinin hız kazanması ve bilgi teknolojileri bu tandansı hızlandırmış ve serbest çalışma modeli küresel anlamda yaygınlaşmaya başlamıştır.

2016 yılında The Freelancer Union’un ⁴ yaptığı araştırmada Amerika’da 55 milyon Amerikalının serbest çalıştığı ve bu çalışanların %54’ünün internet üzerinden başlatılan projeler ile istihdam edildiği rapor edilmiştir.Küresel araştırma firması olan Edelman Intelligence’ın 2020 raporunda, 2019 yılı için 59 milyon Amerikalının serbest çalıştığı ve bu rakamın ABD’nin toplam işgücünün %36’sına tekabül ettiği belirtilmiştir. ⁵İngiltere’de GİG ekonomisinde istihdam edilen kişi sayısı RSA ve Ipsos MORI’nin 2017 yılındaki araştırmasında 1,1 milyon iken TUC araştırmasına göre 2019 yılında 4,7 milyona kadar çıkmıştır. ⁶Teknolojinin günbegün gelişmesi, çalışma hayatını değişip dönüştüren Covid-19 salgını gibi faktörler de hesaba katıldığında bu sayıların fazlaca arttığı ve artacağı şüphesizdir.

Özellikle 2 yılı aşkın bir süredir dünyayı etkisi altına alan Covid-19 salgını emek piyasanın etkilemiştir. OECD 2021 raporuna göre 2020 yılının sonunda en az 6 aydır işsiz olan kişilerin oranı %60 artmış ve bu rakam 2021’in ilk çeyreğinde artmaya devam etmiştir. ⁷ Söz konusu oranlar uzun vadeli işsizliğin hızla artması riskini taşımaktadır. Dinamik ilişkileri barındıran istihdam alanında uzun vadeli işsizliğin artması ile çalışanların ve işverenlerin kısa süreli işlere eğilimi hız kazanmıştır.

2.1. GİG Ekonomisi Tanımları

GİG, aslında bir müzik terimi üzerine oturmuş bir kavramdır. GİG kavramı, müzisyenlerin belirli bir sette veya bir akşam performansında yer almak üzere istihdam edilmesi olarak müzik literatürüne girmiş ve kısa süreli, bir gecelik, sürekli olmadan bir eğlence mekânında müzik yaparak para kazanmak anlamlarına işaret etmektedir. ⁸Müzik sektöründeki ritmi, hareketi, hızı ve performansı düşündüğümüzde bu kavramın tercih edilmesi tesadüfi değildir.

GİG ekonomisi ise, tipik işçi-işveren ilişkisinden farklı yeni nesil ekonomiye işaret eden bir kavram olup bitiş tarihi belirli olan, kısa dönemli işleri tanımlayan ve esnek bir modeldir.

GİGWorx CEO’su Matt Alvarez, bu ekonomi içinde çalışanları "geçici işçiler" olarak tanımlarken Faruk Eczacıbaşı "Daha Yeni Başlıyor" kitabında bu ekonomiyi "tek atımlık işler ekonomisi" olarak değerlendirmiştir. GİG kavramı 2000’li yıllarda hızlanarak devam eden teknolojik dönüşüm, şirketlerin esnekleşme çabaları ve insanların gerek zorunlu olarak gerekse de isteyerek serbest bir çalışma modeliyle kazanç elde etme çabalarıyla yükselmiştir. Nitekim ILO da konuya kayıtsız kalmamış ve 2017 yılında Richard Heeks tarafından kaleme alınan " Decent Work and the Digital GİG Economy" başlıklı yazı yayınlanmıştır.

GİG ekonomisinde genellikle aracı- çalışan - son kullanıcı şeklinde üç taraflı bir iş ilişkisi vardır. ⁹

Ancak bu ilişkinin unsurları çalışmamızın örneklemini oluşturan esnaf-kurye modelindeki platform (Yemeksepeti Banabi, Trendyol Go ve Getir dijital aplikasyonları)- şirket - müşteri - kurye olarak dört taraflı olarak da karşımıza çıkmaktadır.

GİG ekonomisi paylaşım ekonomisi ( sharing economy), iş birliği ekonomisi, kitle çalışması ( crowdworking), erişim ekonomisi ¹⁰, isteğe bağlı/talep üzerine ekonomi ( on-demand economy) ¹¹, serbest ekonomi, 1099 ekonomisi, denkler arası ekonomi ( peer-to-peer economy), platform ekonomisi modellerine atıfta bulunmaktadır. ¹²Kavram birliğinin olmaması bu modellerin her birinin yeni bir ekonomi modeline işaret ettiğini göstermektedir. Şemsiye kavramın hangisi olacağı konusunda uzlaşma olmasa da hepsinin ortak özelliğinin arz ve talebi birbirine bağlayan dijital bir platformun varlığı olduğu söylenebilir. ¹³

Dijital platformlardan üzerinden yükselen GİG ekonomi modelinin özellikleri kısa süreli işler olması, değişken çalışma saatlerini içeren geçici bir istihdam alanı sağlaması, parça başı ödeme içermesi, profesyonelleşmeye olanak sağlamaması, güvencesiz ve öngörülemez olmasıdır. ¹⁴GİG ekonomisinin giderek yaygınlaşan bir özelliği de işverenlerin talep üzerine çalışanlardan oluşan bir havuza erişmesine izin veren araçlar olan dijital işgücü platformlarının kullanılmasıdır. 2025 yılına kadar tüm emek işlemlerinin üçte birinin dijital platformlar aracılığıyla gerçekleştirileceği tahmin edilmektedir. ¹⁵GİG ekonomisi serbest çalışanlar, dönemlik projelerde çalışanlar, yarı zamanlı çalışanlar ve sözleşmeli çalışanları kapsamaktadır. GİG ekonomisinin yarattığı istihdam alanları şu anlık karşımıza Uber taksiciliği, youtuber yayıncılığı, freelance programcılık, Armut gibi hizmet satılan platformlarla sağlanan işler, kuryelik, freelance kargoculuk vs. olarak karşımıza çıksa da teknolojideki hızla birlikte daha da yaygınlaşacaktır. Bu yaygınlaşma sonucu, çalışma ilişkilerinin dönüşümünün hukuksal, sosyolojik ve psikolojik yönden etkileri derinleşecek ve bu alandaki çalışmaları çok daha fazla görebileceğiz.

2.2. GİG Ekonomisinin Olumlu ve Olumsuz Etkileri

Teknolojik değişimler ve gelişmeler üretici ve tüketicilerin pazara erişimini kolaylaştırmış ve ekonomide yeni gelişmeleri beraberinde getirmiştir. Yeni teknolojik gelişmeler ile yükselişe geçen GİG ekonomi modeli her ne kadar win-g –win-g ¹⁶ (kazan- kazan) durumunu ortaya çıkardığı savunulsa da bu gelişmelerin olumlu ve olumsuz etkilerine bakılması gerekmektedir.

2.2.1. GİG Ekonomisinin Olumsuz Etkileri

GİG ekonominin yükselmesi ile GİG istihdamın artması, sosyal sigortanın geleneksel istihdamda sağladığı güvenceyi tehdit etmektedir. ¹⁷GİG ekonomi modelinde, çalışanlar "bağımsız yüklenici" statüsüne olup sosyo-ekonomik risklerle karşı karşıya gelmektedirler.

Geleneksel iş ilişkilerindeki işverenin çalışanının sigorta primlerini ödemesi ¹⁸ ibu tip iş ilişkilerinde söz konusu değildir. Bunun sebebi ise, kurulan modelin, "hizmet akdi" unsurunu içermemesi ve bu modelle çalışanlar, her ne kadar zorunlu olarak 5510 sayılı Kanunun 4. Maddesinin 1. Fıkrasının b bendi, eski adıyla BAĞ-KUR kapsamında olsalar da bu bilinç yeterince yerleşmiş değildir. Özellikle bu sistemle çalışanlar, BAĞ-KUR primlerini ödemezlerse, uzun vadede de emeklilik planları olmayacak ve böylelikle önümüzdeki yılların en büyük sosyal güvencesizlik karşılığını görmüş olacağız.

Dünyada hızla artan sosyal güvencesiz GİG istihdam şeklinin sosyo-ekonomik etkilerini tahmin etmek güç değildir. Emeklilik planı ve geleceği olmayan çalışma biçimi, bundan 40 yıl sonra çalışma gücü olmayan ama emekli de olamamış işsiz ve evsiz oranının artması ihtimalini taşımaktadır. Kısa vadeli etkilerini, Covid-19 salgının sigortası olmayan kişiler ve salgının yayılma hızına etkisi bağlamında düşünürsek güvencesiz çalışmanın bireysel temelde kalmayıp toplumsal bir sorun olduğunu da söylemek mümkün olacaktır. Ayrıca GİG istihdamında güvencesizliğin bir diğer boyutu da İş Kanunu’na bağlı bir iş sözleşmesi olmadığı için çalışanları koruyacak mekanizmanın olmamasıdır. GİG ekonomi ile istihdam sağlayan bir şirket, kâr marjında düşüş olduğunda güvencesiz bir şekilde iş ilişkisini sonlandırabileceği gibi bu da ekonomik volatiliteyi yükseltecek ve bu tip aksiyonlar işsizlik oranlarının artmasına sebep olacaktır.

Esnek bir model olan GİG istihdam şekli, düzenli bir yaşamı ve özlük hakları olmayan, kayıt dışı çalışanların artmasına sebep olmaktadır. GİG ekonomisi ile ticaret yapanların vergi yükünün azalması kamu gelirlerinin azalmasına neden olacaktır. GİG ekonomisine vergilendirme açısından bakarsak kamu maliyetlerini etkileyeceği kuşkusuzdur.

GİG ekonomi modelinde vergi sisteminin nasıl kurulacağı belirsizliğini korumaktadır. Vergilendirmede gider olarak beyan edilip düşülen kalemler neler olacaktır? Kendi araçlarıyla (telefon, bilgisayar, motosikletleri, vs) çalışan bağımsız çalışanlar bu araçları gider olarak gösterebilecekler midir? Çalışma sürecinin parçası olan işyeri, bu işyerinde kullanılan enerji gibi pek çok harcama gider olarak kaydedilecek midir?

Parça başı ve talep üzerine işleri kapsayan, sürekliliği olmayan GİG ekonomi geleneksel iş ilişkilerinden doğan fazla mesai ücreti, haftalık çalışma saatinin 45 saat olması, tatil hakkı gibi İş Kanunu ve muhtelif yönetmelik ve mevzuatlarla güvence altına alınan hakları da ekarte etmektedir.

2.2.2. GİG Ekonomisinin Olumlu Etkileri

Neoliberalizmin ve teknolojik gelişmelerin her ne kadar tüketim alışkanlıklarına etkilerinden sıkça bahsedilse de bu etkiler üretim modellerini de değiştirmiştir. Dijital pazarlamanın yaygınlaşması ile e-ticaret sektörünün dünyadaki ticaret hacmi artmıştır. Türkiye’de de bu etkiler hissedilmiş ve Ticaret Bakanlığı’nın verilerine göre 2021 yılı ilk 6 ayı itibarıyla ülkemizde e-ticaret hacmi bir önceki yılın aynı dönemine göre %75,6’lık artışla 161 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. ¹⁹Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) Perakende Satış İstatistikleri ’ne göre ise 2021 yılının Ocak ayında posta veya internet üzerinden yapılan satışlardan elde edilen ciro 2020 yılının Ocak ayına göre yüzde 129,2 oranında artış gösterdi.

GİG ekonomi modelindeki platformlarda hizmet veren ve hizmeti talep eden müşterilerin birbirleri ile buluştukları e-ticaret hizmeti veren dijital pazarlardır. Dijital pazar olarak GİG platformları bu iki tarafı buluştururken, hizmet veren kişiler kendi araçlarını da kullanmaları gerekmektedir. Örnek vermek gerekirse, platforma kayıtlı esnaf kuryeler kendi araçlarını kullanarak hizmet vererek bağımsız ve kendi şahıs şirketlerine tabi olarak çalışırlar. Bu açıdan yüksek sermaye gerektirmeden ve zaten sahip oldukları araçlar ile iş sahibi olabilmektedirler.

Bağımsız çalışanlar olarak GİG çalışanlarının ne zaman, nerede ve nasıl çalışacaklarını kendileri belirledikleri için zamanlama üzerinde artan özerkliğe sahip oldukları görülmektedir. ²⁰ Geleneksel çalışma hayatının zamanı ve mekânı sınırlayıcılığı düşünüldüğünde GİG istihdamında esnekliğin olması tam zamanlı çalışmak istemeyen kişiler için çekici bir çalışma alanıdır. ²¹Özellikle eğitim-öğretimine devam eden öğrenciler, tam zamanlı istihdam edilme koşulu bulunmayan engelliler ve çocuklarının bakımından sorumlu olan ebeveynler için bu model fırsat yaratmaktadır.

GİG ekonomi modeli, çalışanlara aynı anda birden fazla platformda çalışma imkânı vererek çalışanlar için alternatif işler yaratmaktadır. Bu nedenle ekonomik kriz ve işsizlik oranlarının yükseldiği dönemlerde çalışanlar GİG ekonomi modelinde çalışmaya başvurmaktadırlar. Özellikle son 2 yılı aşkın süredir etkileri sağlık alanında olduğu kadar ekonomi alanında da hissedilen Covid-19 salgınında GİG ekonomisinin küresel bir finansal krizden büyümesi pek şaşırtıcı değildir.GİG çalışanları İş Kanunu’na tabi çalışmadıkları için Kanun’un 63.maddesindeki haftalık 45 saat ve günlük maksimum 11 saat çalışma sınırına takılmamaktadırlar. Örneğin bir esnaf kurye tek bir firma ile değil de aynı anda birden çok firma ile çalışabildiği için günlük çalışmasının totalde 11 saati aşması mümkün olabilmektedir.

GİG ekonomi modelinde işveren maliyetleri oldukça düşüktür. Esnaf kurye çalışmasında kişiler şahıs şirketi kurarak sigortalarını 5510 sayılı Sosyal Sağlık ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun (SSGSS) 4’üncü maddesinin 1’inci fıkrasının "b" bendi kapsamında (eski kanunlar döneminde BAĞ-KUR) ödedikleri için firmaların SGK primi ödemek, işe giriş ve çıkış belgeleri düzenlemek ve İş Kanunu’ndan doğan işveren borçlarından sorumlu olmak gibi işlemleri ortadan kalkmaktadır.

İşletmesel boyutta avantajlarına bakılacak olursa GİG ekonomisi gelir ve büyüme açısından şirketlere yeni fırsatlar yaratmaktadır. Geleneksel uzun vadeli ve süreksiz sözleşmeler yerine kısa vadeli ve süreli sözleşmeler, şirketlere minimum maliyet sağlayıp maksimum fayda sağlayarak iş gücünü hızla değişen piyasa koşullarına ve buna bağlı olarak değişen taleplere uygun hale getirmektedir.

 

3.  Esnaf-Kurye Modeli ile GİG Ekonomisi

Taşımacılığın alt sektörü olan kargo ve kurye hizmetleri tüketim kültürünün değişmesi, 2000’li yıllar ile birlikte teknolojinin tüketim toplumunun merkezinde yer alması 2020 yılında Covid-19 salgınının başlamasıyla pik noktasına ulaşmıştır. Bu süreçte fiziksel temastan kaçınılan hizmet alımından uzaklaşılıp e-ticarete talep artmıştır. Tüketim mallarının dağıtımdan yer alan kurye hizmetlerine artan talep ile şirketler yatırımlarını bu alanlara kaydırmaya başlamışlardır. Şirketlerin yatırımları ile büyüyen sektör, istihdam ilişkilerini de etkilenmiştir. Şirketlerin işgücü talebinin artması, iş maliyetlerini azaltma eğilimi göstermelerine sebep olmuştur.

GİG ekonomi modelinde değerlendirilen kurye sektörünün dünyada yaygınlaşmasıyla bu sektörde çalışanların yasal hakları tartışma konusu olmuştur. Birçok Avrupa ülkesinde GİG ekonomi modelinde kurye olarak çalışanların genellikle asgari ücret, ücretli izin veya hastalık izni hakları yoktur, yasal korumanın dışında oldukları için işten çıkarılma riskiyle karşı karşıya kalmaktadırlar, kendi araçlarını (motosiklet, telefon) kullandıkları için işverenler bu maliyete katlanmamaktadır. ²²Dünyanın birçok ülkesinde ²³ yemek dağıtım hizmet veren Deliveroo uzun yıllardır GİG ekonomi modeliyle çalışmaktadır. Türkiye’de olduğu gibi Deliveroo kuryeleri de serbest meslek sahibi olarak sınıflandırıldığı için yasal haklarından faydalanamamaktadır. Ancak 2021 Şubat ayında Yüksek Mahkeme’nin Uber sürücülerine serbest meslek sahibi değil işçi muamelesi yapıldığını belirtmesi diğer GİG çalışanları üzerinde de emsal niteliği taşıyıp taşımayacağı konusunda yeni bir tartışmayı başlatmıştır. ²⁴

GİG ekonomi modelinin uygulanması Türkiye’de son yıllarda yaygınlaşmaya başlamıştır. Özellikle Covid-19 salgını ile birlikte çevrimiçi alışverişin artması, artan bu talep ile ortaya çıkan esnaf-kurye modeli son yıllarda Türk çalışma mevzuatına uygunluğu ise son yıllarda giderek daha fazla tartışılan bir alanı oluşturmaktadır. Tartışma ekseni esnaf-kuryelerin çalışma koşulları, iş sağlığı ve güvenliği ²⁵, çalışma mevzuatındaki bağımlılık unsuru, serbest çalışmanın sınırları kapsamında yürütülmektedir.

Esnaf-kuryeler e-ticaret sitelerindeki kargo çalışanı kişilerdir ²⁶.Türkiye’de GİG platformu olarak adlandırabileceğimiz bir platform ürünü olarak, esnaf kurye modelini sunulabilir. Yemeksepeti Banabi, Trendyol Go, Scotty, Hepsijet ve Getir gibi şirketler, bu ekonomi içerisinde yer almaktadır. Esnaf-kurye modeline göre bir firma/şirket için çalışmak yerine kişiler kendileri için çalışmakta ve vergilerini kendi adlarına yatırıp firmalara fatura kesebilmektedir. GİG ekonomisinde yer alan esnaf-kurye modelinde çalışanlar şahıs şirketi kurarak sisteme dâhil olmaktadırlar. Türkiye’de çalışma hayatını koruyan iki temel yasa İş Kanunu ve Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu, "bağımlı çalışma" üzerine kuruludur. İşte temel tartışma da bu noktadaki bağımlı çalışma unsurudur. İkinci konu da bağımlılık unsuru ile düşünebileceğimiz esnek çalışma modelidir.

3.1. Bağımlı Çalışma Unsuru ve Esnek Çalışma Modeli

Bağımlı çalışma unsuru, çalışanın iş görme edimini işverenin emir ve talimatları altında, işverenin iş organizasyonu içerisinde yapmasıdır. İşin görülmesi iş sözleşmesinden kaynaklanan temel yükümlülüktür. Bu nedenle işçinin işverene bağımlı olarak çalıştığı kabul edilmektedir. İş sözleşmesini diğer sözleşmelerden ayıran bu özellik İş Kanunu’nun 8. maddesinde açıklanmıştır. ²⁷Esnaf-kuryeler kendileri adına bağımsız çalışanlar statüsünde oldukları ve 4857 sayılı İş Kanunu’na bağlı olmadıkları için iş sözleşmesi ile bağıtlanan haklardan yararlanamamaktadırlar. İş Kanunu’nun 8. maddesinde iş sözleşmesinin tanımı bir tarafın (işçi) bağımlı olarak iş görmeyi, diğer tarafın (işveren) da ücret ödemeyi üstlenmesinden oluşan sözleşme olarak tanımlanmıştır.

İş sözleşmesindeki bağımlılık ilişkisini, ekonomik veya teknik bağımlılıktan ziyade hukuki bağımlılık olarak kavramak gerekmektedir. ²⁸ Doktrindeki bazı görüşlere ve Yargıtay’ın bazı kararların ²⁹ göre ise bağımlılığın tanımı yapılırken zaman unsurunun altı çizilerek "işçinin, belirli ya da belirsiz bir süre, işverenin […] denetimine bağlı çalışması" olarak ifade edilmiştir. ³⁰ Ancak Sarper Süzek, zaman unsuru iş sözleşmesinin varlığının belirlenmesinde en temel unsur olmayıp bağımlılık unsurunun saptanmasında yardımcı rol üstlenen bir unsur olduğunu ileri sürmüştür. ³¹

Esnaf-kurye modelindeki temel tartışma bu noktadaki bağımlı çalışma unsuru üzerinden ilerlemektedir. Yargıtay içtihatlarında iş sözleşmesinin bir tarafın (işçi) bağımlı olarak iş görmeyi, diğer tarafın (işveren) da ücret ödemeyi üstlenmesinden oluşan sözleşme olduğu, ücret, iş görme (emek) ve bağımlılık iş sözleşmesinin belirleyici unsurlar olduğu belirtilmektedir. Emsal bir kararda "İş sözleşmesinde bağımlılık unsurunun içeriğini; işverenin talimatlarına göre hareket etmek ve iş sürecinin ve sonuçlarının işveren tarafından denetlenmesi oluşturmaktadır. İşin işverene ait işyerinde görülmesi, malzemenin işveren tarafından sağlanması, iş görenin işin görülme tarzı bakımından iş sahibinden talimat alması, işin iş sahibi veya bir yardımcısı tarafından kontrol edilmesi, bir sermaye koymadan ve kendine ait bir organizasyonu olmadan faaliyet göstermesi, ücretin ödenme şekli kişisel bağımlılığın tespitinde dikkate alınacak yardımcı olgulardır. Sayılan bu belirtilerin hiçbiri tek başına kesin bir ölçü teşkil etmez. İşçinin, işverenin belirlediği koşullarda çalışırken, kendi yaratıcı gücünü kullanması, işverenin isteği doğrultusunda işin yapılması için serbest hareket etmesi bu bağımlılık ilişkisini ortadan kaldırmaz." ³² olarak belirtilmiştir. Özellikle GİG ekonomisinde, işin işverene ait işyerinde görülmemesi, sadece belli kurallara tabi olarak çalışanın sözleşme serbestîsiyle hareket edebilmesi, GİG ekonomisinde yer alan "esnaf kurye" modelinin temelini oluşturmaktadır. Ancak hukuki açıdan kendi hesabına çalışsalar da yaptıkları işte şirketlere olan bağımlılığı, uymak zorunda oldukları kurallar ve sair nedenlerle aslında bir bakıma bağımlılık ilişkileri vardır. Erkan Kıdak’ın esnaf-kuryelerle yaptığı saha çalışmasındaki aktarımlara göre kuryelik yapan görüşmecilerinden birinin aracına hizmet verdiği şirketin talebiyle GPS taktırılması, işçi-işveren arasındaki bağımlılık unsuruna ve işverenin denetim yetkisine işaret etmektedir. ³³

İş Kanunu’nun işverene fesih hakkı tanıyan işçinin yeterliliği maddesi (İşK. Madde 18.) işçi ve işvereni bağlayan sözleşmesi ile kurulan ilişkideki performansa işaret etmektedir. Esnaf-kuryelerin performanslarının değerlendirilmesi, birlikte çalıştıkları şirketler ile aralarındaki ilişkiyi sorgulatmaktadır. Esnaf-kuryelerden hizmet alan şirketlerin iş organizasyonlarında, işgücünü kontrol eden insan kaynakları departmanları yerine dijital platformlara tanımlanan algoritmalar iş görmektedir. ³⁴Müşterilerin kuryelere verdikleri hız puanlaması ile derecelendirilen çalışanların performansları bu algoritmalarda depolanmaktadır. Bu sistemde şirketlerin denetimi bir anlamda müşterileri devredilmiş ve içsel denetim dış denetime sevk edilmiştir. ³⁵Her ne kadar puanlamayı kendileri yapmasalar da puanlamanın sonucuna göre performans değerlendirmesi yapıp bu kişilerle çalışmaya karar verecekleri bir sistem söz konusudur. Ayrıca şirketlerin, hız puanına göre performanslarını değerlendirdikleri kuryeler talep edilen hız performansı karşısında kaza ³⁶ riskiyle karşı karşıya kalmaktadır.Bağımlılık unsurunun gri alanında kalan GİG ekonomi, yeni bir esnek çalışma modeli sunmaktadır.Esnek çalışma işyeri, işletme ve çalışanların ihtiyaç ve taleplerine göre ayarlanabilen çalışma biçimidir. 4857 sayılı İş Kanunu ve sair yönetmeliklerle ³⁷ çalışma sürelerinin esnek çalışma yapılmasına imkân sağlar hale getirilmiştir. 4857 Sayılı İş Kanunu’nda esnek çalışma modelleri: belirli süreli çalışma, kısmi süreli çalışma, çağrı üzerine çalışma, geçici iş ilişkisi, deneme süreli iş sözleşmesi, fazla sürelerle çalışma, denkleştirme, telafi çalışması ve kısa çalışmadır. Kanun’da esnekleşmeye işaret eden diğer bir madde de "türü ve çalışma biçimlerini belirleme serbestisi"dir. Bu madde uyarınca, işçi ve işverenlerin iş sözleşmesinin türünü belirlemekte serbest oldukları, Kanun’da öngörülen sınırlamalar saklı kalmak üzere ihtiyaçlarına uygun türde sözleşme düzenleyebilecekleri, bu sözleşmelerin çalışma biçimi bakımından tam süreli, kısmi süreli, deneme süreli veya diğer türde oluşturulabileceği hüküm altına alınmıştır. (İşK. Madde 9)

Görüldüğü üzere esnek çalışma İş Kanunu ve sair yönetmeliklerle iş sözleşmesi kapsamında düzenlenmiştir. İş sözleşmesine tabi çalışanlar, kanun nezdinde güvence alınmışken esnaf kuryeler kendi adına bağımsız çalışanlar oldukları için bu kapsamın dışında kalmaktadırlar. Uygulamada çalışma koşulları esnek olarak görülse de yasalar karşısında esnek çalışmaya tabi oldukları tartışma konusudur. Bu kapsamda, GİG ekonomisi içerisinde çalışanların, çalışma hayatını düzenleyen mevzuatlar kapsamında "işçi" sayılmadığı, "freelance/freelancer" olarak konumlandırıldığı, ancak freelance çalışmanın temelde bağımsızlık içerisindeki profesyonel/uzman hizmeti tanımlaması ve esnaf-kurye modelinin freelance bir model sayılmayacağı konusundaki tartışmalar, işverenin "denetim/kontrol" yetkisi temelinde devam etmektedir.

3.2. Sosyal Güvenlik Bağlamında Esnaf-Kuryelik

ILO’nun ( International Labour Organisation) 102 sayılı "Sosyal Güvenliğin Asgari Normları Sözleşmesi"nde sosyal risklere karşı kısa vadeli sigorta kolları (hastalık, analık, iş kazası ve meslek hastalıkları) ve uzun vadeli sigorta kolları (yaşlılık, malullük ve ölüm) belirlenmiştir. Bu riskler karşısında sigortalılık ile kayıpların en aza indirilmesi hedeflenmiştir. Türk mevzuatında ise olası risklere çalışanları koruyan ve güvence altına alan 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ve 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu vardır. Ayrıca Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 60. maddesi ile herkesin sosyal güvenlik hakkına sahip olduğu belirlenmiştir.

Esnaf kuryelerin sigortalılığı ise kendi adına ve bağımsız çalışan statüsünde oldukları için 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun 4. maddesinin 1’inci fıkrasının "b" bendi kapsamında sigortalıdırlar. Bu kapsamda esnaf kuryeler primlerini kendileri ödeyerek sosyal güvenlik sigortalarından faydalanabilmektedirler. 5510 sayılı Kanun’un 67. maddesi 1’inci fıkrasının "b" bendi uyarınca; kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanların ve onların bakmakla yükümlü oldukları kişilerin, genel sağlık sigortasından faydalanması için; sağlık hizmetleri sunucularına başvurduğu tarihte, amme alacakları kapsamında (taksitlendirilenler ve tecil edenler hariç) 60 günden fazla prim ve prime ilişkin borcu bulunmaması gerekmektedir. Her ne kadar neredeyse her yıl bu maddeye uymayan kişilere, devlet/üniversite hastanesinde sağlık hizmeti alma hakkı verilse de sağlığa erişim anlamında oldukça kısıtlı bir alana sahip olunmaktadır.

Kendi hesabına çalışan esnaf-kuryelerin ortalama gelirleri ve yaş ortalamalarının düşük olması sebebiyle uzun vadeli riskleri garantiye almaları konusuna sıcak bakmadığı görüşünü savunan görüşler bulunmaktadır. ³⁸ Bu riskleri azaltmak adına dünyanın farklı ülkelerinde aksiyonlar alınmış olsa da kalıcı ve total bir çözüm henüz bulunamamıştır ³⁹.  Bu modelle çalışanların, özellikle uzun vadeli sigorta kollarını da kapsayan primlerini ödememeleri durumunda, uzun vadeli sigorta kollarından da faydalanılamayacağı, uzunca bir süre bu kapsamda çalışan kişiler için çok daha geç emeklilik, emeklilik için yaşı dolmasına rağmen prim gün sayısına sahip olunmaması gibi kendi ve bakmakla yükümlü olduğu kişiler için sosyal güvenlik sorunu bulunmaktadır.

Esnaf kuryelik yapan kuryeler 53.20.09 NACE kodu ile çalışmaktadır. Bu kod genel "kuryelik faaliyetleri"ni kapsamaktadır ve bu kod ile faaliyet gösteren iş yerleri "az tehlikeli" iş yerleri sınıfında yer almaktadır. Motokuryeliğin kaza riskleri ve kaza oranlarına bakıldığında "çok tehlikeli" iş statüsünde yer alması için motokuryeler, dernekler ve federasyonların çeşitli kamuoyu bilgilendirme dokümanları ve TBMM’ye verilmiş soru önergeleri verilmiştir ⁴⁰.Ancak bu konuda henüz bir aksiyon alınmamıştır. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Türkiye Ofisi’nin "Motosikletli Kuryeler Odağında Teslimat Sektörü Çalışanlarında Psikososyal Risk Analizi" raporuna göre Türkiye motokuryelik kayıt dışı çalışmanın yaygın olduğu bir meslek grubudur. Öz Taşıma İş Sendikası’nın açıklamasına göre ise Türkiye’deki motokuryelerin yüzde 90’ı kayıt dışı çalışmaktadır. ⁴¹Bu veriler durumun vahametini ve ivedilikle yasal koruyucu bir mekanizmaya ihtiyacı göstermektedir.

3.3. Esnaf-Kurye Şirketlerinin Niteliği

Esnaf kuryeleri bağımsız çalıştıklarından ve bir şirkete/firmaya hizmet verdikleri için alt işveren olarak kabul etmek mümkün olabilir mi? Alt İşverenlik Yönetmeliği’nde alt işverenin tanımı "Bir işverenden, işyerinde yürütülen mal veya hizmet üretimine ilişkin yardımcı işlerde veya asıl işin bir bölümünde işletmenin ve işin gereği ile teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren işlerde iş alan, bu iş için görevlendirdiği işçilerini sadece bu işyerinde aldığı işte çalıştıran gerçek veya tüzel kişiyi yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşları ifade eder" şeklinde tanımlanmıştır. Görüleceği üzere alt işveren olarak tanımlamanın koşulları: alt işverenin işveren niteliğinde olması, alt işveren işçilerinin yardımcı işlerde veya uzmanlık gerektiren bir işte çalıştırılması, alt işverenin işinin asıl işverene bağımlı ve sürekli olması, alt işveren işçilerinin sadece asıl işveren işyerinde çalışmasıdır. Yardımcı iş konusunda esnaf kuryeler hizmet verdikleri şirketlerin/firmaların esas işi olmayan ve uzmanlık gerektiren bir pozisyonda çalışmaktadırlar. Yargıtay da verdiği kararlarda kurye ve kargo işlerinin yardımcı iş niteliğinde olduğunu hükmetmiştir. ⁴²Ancak esnaf kuryeler kendileri adına çalışıp yanlarında işçi çalıştırmamaktadırlar. Şahıs şirketi kurarak kargo dağıtım şirketiyle sözleşme yapan kuryelerin, şirketlerinde işçi çalıştırması hâlinde ise durum değişecek işçi, esnaf kuryenin sahip olduğu şirketin işçisi olarak değerlendirilecektir. Ancak, bir hizmetin asıl işveren-alt işveren ilişkisi kapsamında değerlendirilmesinin temel koşulu, asıl işverene ait işyerinde işin gerçekleşmesidir. Bu ilişkide ise, mekân bağımsızlığı ve sınırsızlığı dikkat çekmektedir. Uygulamada esnaf-kuryeler hizmet verdikleri şirketlerden aldıkları işleri ifa ettikleri için alt işveren niteliğinde görülmektedir. Ancak söz konusu ilişkide iki ayrı işveren olmadığı ve aralarında alt işverenlik sözleşmesi kurulmadığı için alt işveren statüsünde olmayacaklardır. Nitekim Yargıtay 9. HD. 14.05.2019 tarihli kararına göre; "… asıl işveren- alt işveren ilişkisinin varlığından söz edebilmek için iki ayrı işverenin olması, mal veya hizmet üretimine dair bir işin varlığı, işçilerin sadece asıl işverenden alınan iş kapsamında çalıştırılması ve tarafların muvazaalı bir ilişki içine girmemeleri gerek[tiğine ⁴³]"karar vermiştir. Esnaf kurye şirketi ile Yemeksepeti Banabi, Trendyol Go, Scotty, Hepsijet ve Getir gibi şirketler arasındaki sözleşmeyi eser sözleşmesine örnek verilebilir mi? 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’nun 470. maddesine göre eser sözleşmesi "yüklenicinin bir eser meydana getirmeyi, iş sahibinin de bunun karşılığında bir bedel ödemeyi üstlendiği sözleşme" olarak tanımlanmaktadır. Bu bakımdan iş sözleşmelerin yerine, esnaf kuryeler ile şirketler arasındaki sözleşmeler eser sözleşmeleri ikâme edilmektedir. ⁴⁴Yargıtay’ın eser sözleşmeleri- ne ilişkin verdiği kararlardaki, "kural olarak, eser sözleşmesinde iş sahibi ile yüklenici arasında bağımlılık ilişkisi yoktur ⁴⁵" , "…eser sözleşmesinin varlığının kabulü için, işin yapımını üstlenmiş olan tarafın, işverenden bağımsız olarak hareket etmek suretiyle, işin tamamını yapıp bitirmesinin öngörülmüş olması gerekir ⁴⁶" , "…Çalışan, iş gücünü belirli veya belirsiz bir zaman için çalıştıranın buyruğunda bulundurmakla yükümlü olmayarak, işveren buyruğuna bağlı olmadan sözleşmedeki amaçları gerçekleştirecek biçimde edimini görüyorsa ⁴⁷…"hükümleri söz konusu sözleşmeler ile benzerlik taşımaktadır.

3.4. Yeni Nesil Örgütlenme Pratiği: Dijital Sendikalaşma

GİG ekonomi modelinde işin bir işyeri bağlı olmaksızın yapılması, işçi- işveren ayrımının belirsizliğinden doğan atipik nitelikte yapılması; işlerin bölümler ve parçalı olarak yapılması, işgücünün esnek yapıda tutulması yani iş etkinliğinin toplu olmayan bir süreç olarak organize edilmesi söz konusudur. Platformlar aracılığıyla etkileşime giren çalışanlar bireyselleştiği ve ortak bir kimlik duygu oluşturma şansları azaldığı için iş sürecindeki kolektif katılımları bulanıklaşmakta, örgütlenmeleri de zayıflamakta ya da atipik nitelikte değişmektedir. ⁴⁸

ILO tarafından ortaya atılan " decent work" yani insana yakışır iş sınırlarında olup olmadığı bu ekonominin en temel tartışma konusu olarak ortaya çıkmıştır. Nitekim böyle bir dijital platform üzerinden yükselen bir ekonominin de platforma kayıtlı çalışanlar ile şirketler arasındaki uyuşmazlığın çözümünün tipik olması da beklenemezdi. Bu durum da bizi "dijital sendikalaşma" kavramına kavuşturdu. Çalışanların sosyal medya üzerinden bir araya gelmesi, sosyal medya üzerinden çok takipçisi olan hesaplardan aldığı destekler, kullanıcıların bireysel ya da toplu olarak platformu kullanmaktan kaçınması vb. hususlarla hak talepleri daha güçlü bir hale geldi ⁴⁹ Bu aşamada işin geciktirilmesi ya da bırakılması yönünden eylemler bir grev mahiyetinde değildi. Çünkü bir eyleme grev denilebilmesi için, yasal açıdan, bir tarafta işçi sendikasının olması, bu sendikaya bağlı çalışanların olması ve toplu sözleşme yapılması sırasında işyerindeki faaliyeti durdurmak, işi aksatmak eylemi (6356/58. Madde) grev sayılmaktadır. Nitekim GİG ekonomisi içerisinde, tarafları işveren ve işçi olarak kabul etmediğimizde, Borçlar Hukuku anlamında bu eylemleri ifadan kaçınma olarak değerlendirmek de mümkündür. Sonuç itibariyle yasal bir sendika ve grev olmasa da dijital sendikalaşma adını verdiğimiz yeni nesil örgütlenme ile GİG ekonomisi içerisinde çalışanların sosyal medya ve diğer dijital platformlar ile daha fazla pazarlık gücüne kavuştukları görülüyor.

GİG ekonomi modeline bağlı platform çalışanlarının toplu iş sözleşmesi kapsamının dışında tutulmaları ile sendikalar tarafından temsil edilmemelerinde Fransa istisna oluşturmaktadır. 2016 yılında çıkartılan yasa ile platform çalışanlarının sendikal örgütlenme ve toplu eylem haklarına sahip oldukları yasallaşmıştır. 2017 yılında İsviçre’de platform çalışanlarının eylemi ile kuryelerin çalışma koşulları iyileştirilmiş ve kendi hesabına çalışan statüsünden çıkartılmıştırlar. ⁵⁰

4.  Sonuç

Teknolojik ilerlemeler tüketim kültüründe, üretim politikalarında ve dolayısıyla çalışma hayatının doğurduğu iş ilişkilerinde değişikliğe sebep olmuştur. Covid-19 salgınıyla ivme kazanan e-ticaret, GİG ekonominin dünyada olduğu gibi Türkiye’de de yaygınlaşmasına zemin hazırlamıştır. Covid-19 salgını sürecinde, GİG ekonomisinde kilit sektörün kuryelik ve temel işçilerin de kuryeler olduğu belirtilmektedir. ⁵¹

GİG ekonominin yarattığı atipik ilişkilerin örneği olan esnaf-kurye modeli Türkiye mevzuatındaki bağımlılık unsuru, esnek çalışma ve işverenin sorumluluklarını gündeme getirmiştir. Kuryeler açısından ise çalışma koşulları, sosyal güvenlik hakları ve sendikal haklarının geleceği ile bu durumların sosyolojik ve psikolojik sonuçları tartışılmaktadır.

Esnaf kuryelerin eylemleri çalışma şartlarını gündeme getirmiş ve henüz resmiyet kazanmasa da kargo ve posta sektörüne yönelik düzenleme yapmakla yetkili olan Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu (BTK), kurye kullanan şirketlere yeni yaptırımlarda bulunmak üzere harekete geçtiği bilinmektedir. ⁵²Çalışma hayatında yaşanan bu dönüşüm ve modellerin, Türkiye uygulamaları açısından pozitif düzenlemeler ile yeterli seviyede zemin bulamadığını görmekteyiz. Özellikle bu tür işlerde çalışanların sosyal güvencelerinin sağlanması açısından, özel bir düzenleme ile sosyal risklerin taraflarca paylaşıldığı bir modelin önemli ölçüde katkısı olacaktır.

_______________________________________________

1 Dijitalleşen işgücü piyasası, bir işin insan ve makine arasında paylaşılmasını ifade eden otomasyonu hızlandırmıştır. 2013 yılında ABD'de iş kategorilerine göre yapılan hesaplamalar 10-20 yıl içinde otomasyon nedeniyle istihdamın ortalama %47 oranın-da azalacağını göstermiş, Avrupa Komisyonu'nun 2019 tarihli raporuna göre, dijitalleşme son 10 yılda 2 milyon istihdam yaratma olanağı tanımıştır. Bu verilere göre, 2030 yılına kadar 1,75 milyon yeni istihdam alanları yaratılacaktır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Tijen Erdut, s. 40.

2 Ernst & Young, "Çalışma Dünyasının Geleceği: COVID-19 ve Yeni Normal Raporu", 2020, s. 16.

3 Mevlüt Yılmaz, Zehra Genel, "Neoliberalizm ve Çalışma Hayatının Biyopolitik İnşası", KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 23(41), 2021, s. 253.

4 Freelancers Union, "Freelancing in America: A National Survey of the New Workforce", Freelancers Union & Elance oDesk, 2016.

5 Freelance Forward, September 2020 Commissioned Upwork.

6 https://www.thersa.org/globalassets/pdfs/reports/rsa_good-GİGs-fairer-GİG-economy-report.pdf

https://www.tuc.org.uk/blogs/boom-GİG-economy-workers-shows-struggle-make-ends-meet

7 OECD Employment Outlook 2021: Navigating the Covid-19 Crisis and Recovery.

8 Gerald Carl Friedman, "Workers Without Employers: Shadow Corporations and the Rise of the GİG Economy", in Review of Keynesian Economics, April 2014, s.172. Michael Dunn, "Making GİGs Work: Career Strategies, Job Quality and Migration in The GİG Economy", University of North Carolina at Chapel Hill, 2018, s. 3-5.

9 Andrew Stewart, Jim Stanford, "Regulating Work in the GİG Economy: What are the options?", The Economic and Labour Relations Review, 28(3), 2017, s. 425.

10 Alışverişe konu tarafların ilgili ürün veya hizmeti almak ya da satmak yerine kulla-nım hakkına sahip olmak amacıyla belirlenen fiyat üzerinden alışverişi tamamladığı bir iş modelidir.

11 On-demand economy, mal ve hizmetlerin anında sağlanması yoluyla tüketici talebini karşılayan teknoloji şirketleri tarafından yaratılan ekonomik faaliyet olarak tanımlan-maktadır.

12 Arne L. Kalleberg and Michael Dunn, "Good Jobs, Bad Jobs in the GİG Economy", Perspectives on Work, Vol. 20, University of Illinois Press, 2016, s. 10.

13 Tijen Erdut, s. 30.

14 Jamie Woodcock, Mark Graham, "The GİG Economy: A Critical Introduction" Po-lity Press, 2020 e-kitap,s.9

15 A.g.e., s. 8.

16 win – g kazanmak ve uçmak kelimelerini birlikte düşünebileceğimiz hızlanıp za-mandan kazanılan bir kavrama ve dijitalleşmenin hızına gönderme yapmaktadır. GİG ekonomisinin çalışanlar açısından esneklik, ek gelir fırsatı, boş zaman; işverenler aç-sından ise maliyet avantajı sağladığı için iki taraf için de avantaj sağladığını ileri sü-ren görüşler bulunmaktadır. Valerio De Stefano, "The Rise of the ‘Just-in-Time Workforce': On-Demand Work, Crowdwork and Labour Protection in the ‘GİG-Economy", Comparative Labor Law and Policy Journal, 37 (3), 2016, s.479

17 Gerald Carl Friedman, s.183.

18 SGK İşveren Primi %15,5 (5 puanlık teşvikli) ve İşsizlik İşveren Sigortası Primi %2 oranındadır.

19 T.C. Ticaret Bakanlığı Elektronik Ticaret Dairesi Başkanlığı 2021 Yılı İlk 6 Ay verileri.

20 James Duggan, Anthony McDonnell, Ultan Sherman, Ronan Carbery, "Work in the GİG Economy", Routledge Focus, 2022, s. 8.

21 Will Sutherland, Mohammad Hossein Jarrahi, Michael Dunn, Sarah Beth Nelson, "Work Precarity and GİG Literacies in Online Freelancing", in Work, Employment and Society, Vol. 34(3), 2020, s. 458.

22 Arianna Tassinari, Vincenzo Maccarrone, "Riders on the Storm: Workplace Solida-rity Among GİG Economy Couriers in Italy and the UK", in Work, Employment and Society, Vol. 34(1), 2020, s. 38

23 Firma Birleşik Krallık, Hollanda, Fransa, Belçika, İrlanda, İspanya, İtalya, Avustral-ya, Yeni Zelanda, Singapur, Birleşik Arap Emirlikleri, Porto Riko, Hong Kong ve Ku-veyt'te iki yüzden fazla şehirde faaliyet göstermektedir

24 Deliveroo riders can earn as little as £2 an hour during shifts, as boss stands to make £500m — The Bureau of Investigative Journalism (en-GB) (thebureauinvestiga-tes.com) (Erişim Tarihi: 11.02.2022)

25 Tüm Anadolu Motosikletli Kuryeler Federasyonu'nun (TAMKF) aktarımına göre "Trafik Daire Başkanlığı'ndan aldığımız verilere göre ilk koronavirüs vakasının görüldüğü Mart 2020'den bu yana motokuryeler yaklaşık 63 bin kazaya karıştı. Bu kazaların çoğu büyük şehirlerde meydana geldi. Kazalar sonucunda 190 kurye yaşamını yi-tirdi. Pandemiden önceki sene 19 motokurye trafik kazalarında hayatını kaybetmişti."

26 Türk-İş'in açıklamasında göre 2022 yılında kayıtlı olarak yaklaşık 200 bin kişinin motosikletli kurye olarak çalıştığı bilinmektedir

27 Öner Eyrenci, Savaş Taşkent, Devrim Ulucan, "Bireysel İş Hukuku", 9.Baskı, Beta Yayıncılık, 2019, s. 61.

28 Sarper Süzek, İş Hukuku, Beta Yayınevi, Yenilenmiş 16. Baskı, 2018, s. 233.

29 "Türk Borçlar Kanunu'nun 393. maddesine göre hizmet sözleşmesi, işçinin işverene bağımlı olarak belirli veya belirli olmayan süreyle iş görmeyi ve işverenin de ona za-mana veya yapılan işe göre ücret ödemeyi üstlendiği sözleşmedir." Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, Esas No. 2020/1924, Karar No. 2021/3388, Tarihi: 03/02/2021.

30 Öner Eyrenci, Savaş Taşkent, Devrim Ulucan, s. 61.

31 Sarper Süzek, s. 231.

32 TC. Yargıtay 9. Hukuk Dairesi Esas No. 2008/12560 Karar No. 2010/4619 Tarihi: 23.02.2010

33 Erkan Kıdak, Kargo Taşımacılığında Kendi Hesabına Çalışma Aldatmacası Esnaf Kurye Modeli, Tümtis Yayıncılık, 2021, s. 63.

34 Ömer Ünal, Hasan Ejder Temiz, "GİG Ekonomisi Bağlamında İş İlişkisinin Değişen Yüzü: Uber Örneği", Çalışma ve Toplum Dergisi, Cilt 1, Sayı 72, 2022, s. 184.

35 A.g.m, s. 186.

36 Esnaf kuryeler, İSG Kanunu kapsamının dışında oldukları için iş kazası ve meslek hastalıkları karşısında güvencesiz konumdadırlar.

37 İş Kanunu'na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği, İş Kanunu ile Türkiye İş Kurumu Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun, Uzaktan Çalışma Yönetmeliği.

38 Erkan Kıdak, s. 72.

39 "Avusturya, 2009'da kendi hesabına çalışanlar için gönüllü işsizlik sigortası seçene-ği oluşturmuş ve İspanya 2014 yılında kendi hesabına çalışanların işsizlik sigortasın-dan isteğe bağlı olarak yararlanabilmesini sağlamıştır. İsveç 2007-2008 yıllarında iş-sizlik sigortasında (risk) derecelendirme yöntemine geçerek, primleri ortalama yüzde 300 artırmıştır. Kanada'da 2010'dan bu yana kendi hesabına çalışanlar, analık ve ana baba edimlerine, hastalık yardımlarına ve hasta aile üyeleri için tedavi/bakım yardım-larına erişmek üzere Kendi Hesabına Çalışanlar İçin Özel Yardımlar (Special Benefits for Self-employed Workers - SBSE) programına gönüllü olarak katılabilmektedir." Tijen Erdut, "Dijitalleşme ve İşgücü Piyasası", s. 55.

40 Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Türkiye Ofisi, "Motosikletli Kuryeler Odağında Teslimat Sektörü Çalışanlarında Psikososyal Risk Analizi", 2022, s. 11.

Soru önergeleri için: https://www.tbmm.gov.tr/Denetim/Yazili-Soru-Onergeleri-Sonuc

http://tamkfed.com/?pnum=43&pt=TBMM%27ye+Verilen+Yaz%C4%B1l%C4%B1+Soru+%C3%96nergeleri

41 Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Türkiye Ofisi, s. 27.

42 Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, 12.02.2007, E. 2006/32387, K. 2007/3098; Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, 26.06.2006, E. 2006/16835, K. 2006/18809. Aktaran Betül Erkanlı, "Alt İşverenlikte Asıl İş - Yardımcı İş Ayrımı", D.E.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 18, Sayı: 1, 2016, s. 81.

43 Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, 14.05.2019, E. 2016/1270, K. 2019/10845

44 Erkan Kıdak, s. 45.

45 Yargıtay 7. Hukuk Dairesi 29.06.2006, E. 2006/2114, K. 2006/2135.

46 Yargıtay 4. Hukuk Dairesi.13.12.2005, E. 2004/15008, K. 2005/13445.

47 Yargıtay 10. Hukuk Dairesi 12.03.2009, E. 2007/24085, K. 2009/3263.

48 Arianna Tassinari, Vincenzo Maccarrone, s. 38. Tijen Erdut, s. 50.

49 İngiltere ve İtalya'da kuryeler aktif dayanışmanın önündeki engelleri çevrimiçi top-lantılarla kaldırıp bir araya gelmişler ve bu dijital örgütlenme pratikleri son yıllarda diğer Avrupa ülkelerine de yayılmıştır. Arianna Tassinari, Vincenzo Maccarrone, s. 51.

50 Tijen Erdut, s. 51.

51 James Duggan, Anthony McDonnell, Ultan Sherman, Ronan Carbery, s. 3.

52 https://tr.sputniknews.com/20220207/btk-harekete-gecti-esnaf-kuryeler-kadrolu-olacak-1053543517.html (Erişim Tarihi: 12.02.2022)

 

Kaynakça

- Andrew Stewart & Jim Stanford, "Regulating Work in the GİG Economy: What are the Options?", The Economic and Labour Relations Review, Vol. 28(3), 2017, s. 420-437.

- Arianna Tassinari & Vincenzo Maccarrone, "Riders on the Storm: Workplace Solidarity Among GİG Economy Couriers in Italy and the UK", Work, Employment and Society, Vol. 34(1), 2020, s. 35-54.

- Arne L. Kalleberg & Michael Dunn, "Good Jobs, Bad Jobs in the GİG Economy", Perspectives on Work,

- Betül Erkanlı, "Alt İşverenlikte Asıl İş- Yardımcı İş Ayrımı", D.E.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 18, Sayı: 1, 2016, s. 63-111.

- Erkan Kıdak, "Kargo Taşımacılığında Kendi Hesabına Çalışma Aldatmacası Esnaf Kurye Modeli", Tümtis Yayınları, 2021.

- Ernst & Young, "Çalışma Dünyasının Geleceği: COVID-19 ve Yeni Normal Raporu", 2020.

- Freelance Forward, September 2020 Commissioned Upwork.

- Freelancers Union, Freelancing in America: A National Survey of the New Workforce Freelancers Union & Elance oDesk, 2016.

- Gerald Carl Friedman, "Workers Without Employers: Shadow Corporations and the Rise of The GİG Economy", in Review of Keynesian Economics, April 2014, s. 171-188.

- James Duggan & Anthony McDonnell & Ultan Sherman & Ronan Carbery, "Work in the GİG Economy", Routledge Focus, 2022.

- Jamie Woodcock & Mark Graham, "The GİG Economy: A Critical Introduction" Polity Press, 2020.

- Mevlüt Yılmaz & Zehra Genel, "Neoliberalizm ve Çalışma Hayatının Biyopolitik İnşası" KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 23(41), 2021, s. 252-265.

- Michael Dunn, "Making GİGs Work: Career Strategies, Job Quality and Migration in The GİG Economy", University of North Carolina at Chapel Hill, 2018.OECD Employment Outlook 2021: Navigating the Covid-19 Crisis and Recovery.

- Ömer Ünal & Hasan Ejder Temiz, "GİG Ekonomisi Bağlamında İş İlişkisinin Değişen Yüzü: Uber Örneği", Çalışma ve Toplum Dergisi, Cilt 1, Sayı 72, 2022, s. 167-206.

- Öner Eyrenci & Savaş Taşkent &Devrim Ulucan, "Bireysel İş Hukuku", Beta Yayıncılık, 9.Baskı, 2019.

- Sarper Süzek, "İş Hukuku", Beta Yayınevi, 16. Baskı, 2018

- Tijen Erdut, "Dijitalleşme ve İşgücü Piyasası", Karatahta İş Yazıları Dergisi, Sayı: 19.04.2021, s. 25-59.

- Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Türkiye Ofisi, "Motosikletli Kuryeler Odağında Teslimat Sektörü Çalışanlarında Psikososyal Risk Analizi", 2022.

- Valerio De Stefano, "The Rise of the ‘Just-in-Time Workforce’: On-Demand Work, Crowdwork and Labour Protection in the ‘GİG-Economy", Comparative Labor Law and Policy Journal, 37 (3), 2016, s. 471-504.

- Will Sutherland & Mohammad Hossein Jarrahi & Michael Dunn & Sarah Beth Nelson, "Work Precarity and GİG Literacies in Online Freelancing", Work, Employment and Society, Vol. 34(3), 2020, s. 457-475.

- Deliveroo riders can earn as little as £2 an hour during shifts, as boss stands to make £500m The Bureau of Investigative Journalism (en-GB) (thebureauinvestigates.com)

- https://tr.sputniknews.com/20220207/btk-harekete-gecti-esnaf-kuryeler-kadrolu-olacak-1053543517.html

- https://www.thersa.org/globalassets/pdfs/reports/rsa_good-GİG s-fairer-GİG -economy-report.pdf

- https://www.tuc.org.uk/blogs/boom-GİG -economy-workers-shows-struggle-make-ends-meet

- https://www.tbmm.gov.tr/Denetim/Yazili-Soru-Onergeleri-Sonuc

- http://tamkfed.com/?pnum=43&pt=TBMM%27ye+Verilen+Yaz%C4B1l%C4%B1+Soru+%C3%96nergeleri