Dernekler Hakkında Uygulanan Adli ve İdari Para Cezaları

Özkan AYKAR & Onur ŞAHİN - - 03 Ekim 2022

Özet

Demokratik hayatın vazgeçilmez unsurlarından olan dernekler; sosyal, kültürel ve ekonomik alanda önemli hizmetler vermek üzere kurulmuş özel hukuk tüzel kişilikleridir.

Dernek, kazanç paylaşma dışında, kanunlarla yasaklanmamış belirli ve ortak bir amacı gerçekleştirmek üzere, en az yedi gerçek veya tüzel kişinin, bilgi ve çalışmalarını sürekli olarak birleştirmek suretiyle oluşturdukları tüzel kişiliğe sahip kişi topluluklarını ifade etmekte olup,¹ söz konusu tanıma 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu’nun 56. maddesinde² ve 5253 sayılı Dernekler Kanunu’nun 2. maddesinde³ yer verilmiştir.

Bahse konu tanımadan da anlaşılacağı üzere bir teşekkülün dernek sayılabilmesi için gerekli en önemli şart, hiç kuşkusuz bu teşekkülün "kişi birlikteliğine dayanması ve kazanç paylaşımı gayesi dışında" kurulmuş olmasıdır.⁴ 

Anahtar Kelimeler

Dernekler, idari ve adli para cezaları.

 

1.  Giriş

Anayasamıza göre; fiil ehliyetine sahip bulunan her gerçek kişi ile tüzel kişiler, derneklere üye olma hakkına sahiptir. Her üyenin, derneğin faaliyetlerine ve yönetimine katılma hakkı vardır. Üyeler, dernek düzenine uymak ve derneğe sadakat göstermekle yükümlüdürler. Her üye, derneğin amacına uygun davranmak, özellikle amacın gerçekleşmesini güçleştirici veya engelleyici davranışlardan kaçınmakla yükümlüdür.⁵ 5253 sayılı Dernekler Kanunu’nun "Ceza hükümleri" başlıklı 32. maddesinde⁶ bu Kanun hükümlerine aykırı davrananlara uygulanacak para cezalarına yer verilmiştir.

Anılan Kanun’da yer alan idarî para cezaları ile Dernekler Yönetmeliği’nin 18’inci ve 101’inci maddelerinde belirtilen⁷ parasal hadler her takvim yılı başından geçerli olmak üzere 213 sayılı Vergi Usul Kanunu uyarınca Hazine ve Maliye Bakanlığınca tespit ve ilan edilen yeniden değerleme oranında artırılmaktadır. 533 Sıra No.lu Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği’nde⁸ tespit edilen yeniden değerleme oranı esas alınarak, 01.01.2022 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere belirlenen idarî para cezaları 2021/15 sayılı Genelge’ye⁹ eklenmiştir. Bu yazımızda dernekler hakkında uygulanan adli ve idari cezalara yönelik birtakım bilgilere yer verilecektir.

2.  Dernekler Kanunu Kapsamında Uygulanacak Cezalar

5253 sayılı Dernekler Kanunu’nun "Ceza hükümleri" başlıklı 32. Maddesi¹⁰ gereği bu Kanun hükümlerine aykırı davrananlara uygulanacak para cezalarına aşağıda yer verilmiştir.

Bahse konu Kanun’un 33. maddesine göre; 5253 sayılı Dernekler Kanunu’nda belirtilen cezalar çocuk dernekleri hakkında, yazılı olarak uyarılmasına rağmen tekrar edilmesi halinde uygulanır.

Bu Kanunun 32’nci maddesinde geçen "dernek yöneticileri" ibareleri dernek yönetim kurulu başkanını ifade etmektedir.

Söz konusu Kanunda yazılı olan idarî yaptırımlara karar vermeye mahalli mülki amir yetkilidir.

2.1. Kanunlarla Dernek Kurması veya Üye Olması Yasaklanan Kişiler

Dernekler Kanunu’nun 3. maddesine göre; fiil ehliyetine sahip gerçek veya tüzel kişiler, önceden izin almaksızın dernek kurma hakkına sahiptir.

Ancak, Türk Silahlı Kuvvetleri ve kolluk kuvvetleri mensupları ile kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki görevlileri hakkında özel kanunlarında getirilen kısıtlamalar saklıdır.

5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun 53’üncü maddesinde belirtilen süreler geçmiş veya affa uğramış olsa bile; 7/2/2013 tarihli ve 6415 sayılı Terörizmin Finansmanının Önlenmesi Hakkında Kanun kapsamında yer alan suçlar ile Türk Ceza Kanunu’nda yer alan uyuşturucu veya uyarıcı madde imal ve ticareti veya suçtan kaynaklanan malvarlığı değerlerini aklama suçlarından mahkûm olanlar derneklerin genel kurul dışındaki organlarında görev alamazlar. Dernek organlarına seçildikten sonra yukarıdaki suçlardan mahkûm olanların görevi sona erer. Yasaklanmış hakların geri verilmesi kararı verildiği takdirde bu fıkra hükümleri uygulanmaz.

On beş yaşını bitiren ayırt etme gücüne sahip küçükler; toplumsal, ruhsal, ahlaki, bedensel ve zihinsel yetenekleri ile spor, eğitim ve öğretim haklarını, sosyal ve kültürel varlıklarını, aile yapısını ve özel yaşantılarını korumak ve geliştirmek amacıyla yasal temsilcilerinin yazılı izni ile çocuk dernekleri kurabilir veya kurulmuş çocuk derneklerine üye olabilirler.

On iki yaşını bitiren küçükler yasal temsilcilerinin izni ile çocuk derneklerine üye olabilirler ancak yönetim ve denetim kurullarında görev alamazlar.

Çocuk derneklerine on sekiz yaşından büyükler kurucu veya üye olamazlar.

Dernekler Kanunu’nun 32/1-a maddesine göre; dernek kurma hakkına sahip olmadıkları halde dernek kuranlar veya derneklere üye olmaları kanunlarla yasaklandığı halde dernek üyesi olanlar ile derneklere üye olması kanunlarla yasaklanmış kişileri bilerek dernek üyeliğine kabul eden veya kaydını silmeyen veya dernek üyesi iken derneklere üye olma hakkını kaybeden kişileri dernek üyeliğinden silmeyen dernek yöneticilerine beş yüz Türk lirası (2.356-TL) idarî para cezası verilir.

2.2. Genel Kurul Toplantılarına Yönelik Cezalar

Derneklerin, kuruluş bildiriminde, tüzüğünde ve diğer belgelerinde Kanuna aykırılık veya noksanlığın bulunmaması ya da Kanuna aykırılık ve noksanlığın verilen süre içinde giderilmesi durumda, keyfiyetin derneğe yazılı olarak bildirilmesinden itibaren altı ay içinde derneğin ilk genel kurul toplantısını yapması ve organlarını oluşturması zorunludur. Dernekler Yönetmeliğinin 13’üncü maddesine göre;

Genel kurul;

-  Dernek tüzüğünde belli edilen zamanlarda olağan,

-  Yönetim veya denetim kurulunun gerekli gördüğü hallerde veya dernek üyelerinden beşte birinin yazılı isteği üzerine otuz gün içinde olağanüstü toplanır.

Olağan genel kurul toplantılarının en geç üç yılda bir yapılması zorunludur. Genel kurul toplantıya yönetim kurulunca çağrılır.

Dernekler Yönetmeliğinin 14’üncü maddesine göre; Yönetim kurulu, dernek tüzüğüne göre genel kurula katılma hakkı bulunan üyelerin listesini düzenler.

Genel kurula katılma hakkı bulunan üyeler; en az on beş gün önceden, toplantının günü, saati, yeri ve gündemi en az bir gazetede veya derneğin internet sayfasında ilan edilmek, yazılı olarak bildirilmek, üyenin bildirdiği elektronik posta adresine ya da iletişim numarasına mesaj gönderilmek veya mahalli yayın araçları kullanılmak suretiyle toplantıya çağrılır. Bu çağrıda, çoğunluk sağlanamaması sebebiyle toplantı yapılamazsa, ikinci toplantının hangi gün, saat ve yerde yapılacağı da belirtilir.

İlk toplantı ile ikinci toplantı arasındaki süre yedi günden az, altmış günden fazla olamaz.

Toplantı, çoğunluk sağlanamaması sebebinin dışında başka bir nedenle geri bırakılırsa, bu durum geri bırakma sebepleri de belirtilmek suretiyle, ilk toplantı için yapılan çağrı usulüne uygun olarak üyelere duyurulur. İkinci toplantının geri bırakma tarihinden itibaren en geç altı ay içinde yapılması zorunludur.

Dernekler Yönetmeliği’nin 15’inci maddesine göre; Toplantı yeter sayısı sağlanmışsa durum bir tutanakla tespit edilir ve toplantı yönetim kurulu başkanı veya görevlendireceği yönetim kurulu üyelerinden biri tarafından açılır. Toplantı yeter sayısı sağlanamaması halinde de yönetim kurulunca bir tutanak düzenlenir. Açılıştan sonra, toplantıyı yönetmek üzere bir başkan ve yeteri kadar başkan vekili ile yazman seçilerek divan heyeti oluşturulur.

Genel kurul, gündemdeki konuların görüşülerek karara bağlanmasıyla sonuçlandırılır. Genel kurulda her üyenin bir oy hakkı vardır; üye oyunu şahsen kullanmak zorundadır.

Toplantıda görüşülen konular ve alınan kararlar bir tutanağa yazılır ve divan başkanı ile yazmanlar tarafından birlikte imzalanır. Toplantı sonunda, tutanak ve diğer belgeler yönetim kurulu başkanına teslim edilir. Yönetim kurulu başkanı bu belgelerin korunmasından ve yeni seçilen yönetim kuruluna yedi gün içinde teslim etmekten sorumludur.

Dernekler Kanunu’nun ek 2’nci maddesi uyarınca dernekler, genel kurul ve yönetim kurulu toplantılarını elektronik ortamda da yapabilirler.

Dernekler elektronik ortamda yapılacak genel kurul ve yönetim kurulu toplantılarını Bakanlık Bilgi Teknolojileri Genel Müdürlüğü tarafından uygun görülüp onaylanan elektronik sistemler üzerinden yapabilirler. Dernekler Yönetmeliği’nin 15’inci maddesine göre; Genel kurul yapılmasına ilişkin alınan yönetim kurulu kararında ve genel kurul ilanında genel kurulun hangi yöntemle yapılacağı belirtilir.

Elektronik ortamda alınacak yönetim kurulu kararları fiziksel ortamda tutulan yönetim kurulu karar defterinden ayrı olarak tarih ve sıra sayısı ile elektronik ortamda saklanır. Elektronik ortamda yapılacak dernek genel kurul veya yönetim kurulu toplantılarına katılacak üyeler sisteme, güvenli elektronik imza veya iki faktörlü kimlik doğrulama sistemi kullanarak giriş yaparlar.

Kullanılacak elektronik sistemlerin, fiziki ortamda yapılan toplantılardaki divan oluşturma, oylama, söz alma, önerge verebilme ve benzeri tüm işlemlerin elektronik ortamda da yapılabilmesini sağlayan tasarım, yedekleme ve mevzuata uygun arşivleme kapasitesine; yetkisiz erişimlere ve saldırılara karşı gerekli ağ ve sistem güvenliğine sahip olması gerekmektedir.

Dernekler Yönetmeliği’nin 16’ncı maddesine göre; şubeler, olağan genel kurul toplantılarını, merkez olağan genel kurulu toplantısından en az ki ay önce tamamlamak ve genel kurul sonuç bildiriminin bir örneğini toplantının yapıldığı tarihi izleyen kırk beş gün içinde mülki idare amirliğine ve genel merkezlerine bildirmek zorundadırlar.

Olağan veya olağanüstü genel kurul toplantılarını izleyen kırk beş gün içinde, yönetim ve denetim kurulları ile diğer organlara seçilen asıl ve yedek üyeleri içeren ve Dernekler Yönetmeliğinin ekinde (Ek-3’te) yer alan Genel Kurul Sonuç Bildirimi mülki idare amirliğine verilir.

Genel kurul toplantısında tüzük değişikliği yapılması halinde; genel kurul toplantı tutanağı, tüzüğün değişen maddelerinin eski ve yeni şekli, her sayfası yönetim kurulu üyelerinin salt çoğunluğunca imzalanmış dernek tüzüğünün son şekli, bu fıkrada belirtilen süre içinde mülki idare amirliğine verilir.

Dernekler Kanunu’nun 32/1-b maddesine göre; genel kurulu süresinde toplantıya çağırmayan, genel kurul toplantılarını kanun ve tüzük hükümlerine aykırı olarak veya dernek merkezinin bulunduğu veya tüzüğünde belirtilen yer dışında yapan dernek yöneticilerine beş yüz Türk Lirası (2.356-TL) idarî para cezası verilir. Mahkemece, kanun ve tüzük hükümlerine aykırı olarak yapılan genel kurul toplantılarının iptaline de karar verilebilir.

Dernekler Kanunu’nun 30’uncu maddesinde ise "Dernekler, genel kurulu izleyen otuz gün içinde, yönetim kurulu ve denetim kurulu ile derneğin diğer organlarına seçilen asıl ve yedek üyeleri, üyeliğe kabul edilenler ile üyeliği sona erenlerin adını, soyadını, doğum tarihini ve kimlik numarasını kabul edilme ve sona erme tarihinden itibaren kırk beş gün içinde merkezinin bulunduğu dernekler birimine bildirmekle yükümlüdür. Dernek organlarında ve yerleşim yerinde meydana gelen değişiklikler de aynı usule tâbidir. Genel kurul sonuç bildirimi ile üyeliğe ilişkin bildirimlerin şekli, içeriği ve gerekli belgeler yönetmelikte düzenlenir."¹¹ hükümlere yer verilmiştir.

Söz konusu maddede belirtilen bildirim yükümlülüğünü yerine getirmeyen dernek yöneticilerine ise Kanun’un 32/1-s maddesi uyarınca beş yüz Türk lirası (742-TL) idarî para cezası verilir.

2.3. Yurt Dışı Yardımda Banka Zorunluluğu

Dernekler Kanunu’nun 21’inci maddesi aşağıdaki gibidir.

"Dernekler mülkî idare amirliğine önceden bildirimde bulunmak şartıyla yurt dışındaki kişi, kurum ve kuruluşlardan aynî ve nakdî yardım alabilirler.

Bildirimin şekli ve içeriği yönetmelikte düzenlenir. Nakdî yardımların bankalar aracılığıyla alınması zorunludur.

Yurt dışına yapılacak yardımlar ise, yardım yapılmadan önce dernekler tarafından mülki idare amirliğine bildirilir. Bildirimin şekli ve içeriği ile yurt dışına yapılacak yardımlara ilişkin usul ve esaslar yönetmelikte düzenlenir."

Dernekler Yönetmeliği’nin 18. maddesinde ise "Dernekler, Kanun’un 5’inci maddesi kapsamında faaliyet izni verilen yabancı dernekler ile yabancı vakıflar ve kâr amacı gütmeyen kuruluşlar, mülki idare amirliğine önceden bildirimde bulunmak şartıyla yurt dışındaki kişi, kurum ve kuruluşlardan ayni ve nakdi yardım alabilirler. Nakdi yardımların bankalar aracılığıyla alınması ve kullanılmadan önce bildirim şartının yerine getirilmesi zorunludur. Yabancı dernekler ile yabancı vakıfların ve kâr amacı gütmeyen kuruluşların şube ve temsilciliklerinin genel merkezinden aldığı paralar da aynı usulle bildirime tabidir." düzenlemesi yer almaktadır.

Dernekler Kanunu’nun 32/1-c maddesine göre; yurt dışı yardımı bankalar aracılığıyla almayan dernek yöneticilerine, bu şekilde alınan paranın yüzde yirmi beşi oranında idarî para cezası verilir.

Aynı Kanun’un 32/1-k maddesinin son fıkrasına göre; 21’inci maddenin birinci ve ikinci fıkralarındaki yükümlülüklere aykırı hareket edenlere beş bin Türk lirasından (7.429- TL’den) yüz bin Türk lirasına (148.607-TL’ye) kadar idari para cezası verilir.

2.4. Defter ve Kayıtların Usulüne Uygun Tutulmaması

5253 sayılı Dernekler Kanunu’nun 31. maddesinde "Defter tutma esasları" na yer verilmiştir. Dernekler işletme hesabı esasına göre defter tutarlar. Ancak, kamu yararına çalışma statüsü bulunan dernekler ile yıllık brüt gelirleri bir milyon beş yüz bin (2.043.000-TL) Türk Lirasını aşan dernekler takip eden hesap döneminden başlayarak bilanço esasına göre defter tutarlar.

Şubesi bulunan derneklerin bilânço esasına göre defter tutmaları halinde, birinci fıkrada belirtilen hadlere bakılmaksızın, bu derneklerin şubeleri de bilânço esasına göre defter tutarlar. Her halde dernekler ile şubelerinin aynı esasta defter tutmaları zorunludur.

İşletme hesabı esasına göre defter tutan dernekler, yukarıda belirtilen hadde bağlı kalmaksızın yönetim kurulu kararı ile bilanço esasına göre defter tutabilirler. Bilanço esasına geçen dernekler, üst üste iki hesap döneminde yukarıda belirtilen haddin altına düşerlerse, takip eden yıldan itibaren işletme hesabı esasına dönebilirler. Ticari işletmesi bulunan dernekler, ticari işletmeleri için, ayrıca Vergi Usul Kanunu hükümlerine göre defter tutarlar.

Dernekler Kanunu’nun 11. maddesi ile 31/3/2005 tarihli ve 25772 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Dernekler Yönetmeliği’nin 32’nci maddesi gereğince Karar, Evrak Kayıt, Demirbaş ve İşletme Hesabı Defterini tutmakla yükümlü olduğuna yer verilmiştir. Söz konusu defterler yazılması gereken bilgileri ve bu defterlerin şekline ilişkin düzenlemelere Dernekler Yönetmeliği’nin 102. maddesine göre hazırlan 2007/2 sayılı Tebliğ’de yer verilmiş olup, Tebliğ hükümleri İçişleri Bakanı tarafından yürütülmektedir.

Bilanço esasında tutulacak defterler ve uyulacak esaslar aşağıdaki gibidir:

-  Dernekler Yönetmeliği’nin 32’nci maddesinin (a) bendinin 1’inci, 2’nci, 3’üncü alt bentlerinde kayıtlı defterleri (karar defteri, üye kayıt defteri, evrak kayıt defteri) bilanço esasında defter tutan dernekler de tutarlar.

-  Yevmiye Defteri ve Büyük Defter: Bu defterlerin tutulma usulü ile kayıt şekli Vergi Usul Kanunu ile bu Kanunun Hazine ve Maliye Bakanlığına verdiği yetkiye istinaden yayımlanan Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliğleri esaslarına göre yapılır.

Yukarıda sayılan defterlerden yevmiye defteri, büyük defter ve tutulması durumunda envanter defteri bu Yönetmelik hükümlerine aykırı olmamak şartı ile elektronik ortamda tutulmalarına ilişkin Hazine ve Maliye Bakanlığı ile Ticaret Bakanlığınca çıkarılan tebliğlerde belirtilen usul ve esaslar çerçevesinde, diğer defterler ise Bakanlıkça oluşturulan veya izin verilen yazılımlar kullanılarak elektronik ortamda da tutulabilir.

Dernekler Kanunu’nun 32/1-d (2. cümle) maddesine göre; derneğe ait tutulması gereken defter veya kayıtları tutmayan veya tasdiksiz defter tutan dernek yöneticileri üç aydan bir yıla kadar hapis veya adlî para cezası ile cezalandırılır. Bu defter ve kayıtların usulüne uygun tutulmaması halinde dernek yöneticilerine ve defterleri tutmakla sorumlu kişilere beş yüz Türk Lirası (2.356-TL) idarî para cezası verilir.

2.5. Yetki Belgesi Olmadan Gelir Toplama

Dernekler Kanunu’nun 46. maddesi kapsamında; yönetim kurulu asıl üyeleri ile Kanun’un 24’üncü maddesine göre temsilci olarak görevlendirilenler hariç, dernek adına gelir tahsil edecek kişi veya kişiler, yetki süresi de belirtilmek suretiyle, yönetim kurulu kararı ile tespit edilir.

Gelir tahsil edecek kişilerin açık kimliği, imzası ve fotoğraflarını ihtiva eden ve Dernekler Yönetmeliği Ek-19’da yer alan Yetki Belgesi dernek tarafından iki nüsha olarak düzenlenerek, dernek yönetim kurulu başkanınca onaylanır. Yönetim kurulu asıl üyeleri yetki belgesi olmadan gelir tahsil edebilir. Yetki belgelerinin süresi yönetim kurulu tarafından en çok bir yıl olarak belirlenir. Süresi biten yetki belgeleri anılan Kanun’un 46. maddesinin birinci fıkrasına göre yenilenir. Yetki belgesinin süresinin bitmesi veya adına yetki belgesi düzenlenen kişinin görevinden ayrılması, ölümü, işine veya görevine son verilmesi, derneğin kendiliğinden dağıldığının tespit edilmesi veya feshedilmesi gibi hallerde, verilmiş olan yetki belgelerinin dernek yönetim kuruluna bir hafta içinde teslimi zorunludur. Ayrıca, gelir toplama yetkisi yönetim kurulu kararı ile her zaman iptal edilebilir. Bilanço esasında tutulacak defterler ve uyulacak esaslar aşağıdaki gibidir:

-  Dernekler Yönetmeliğinin 32’nci maddesinin (a) bendinin 1’inci, 2’nci, 3’üncü alt bentlerinde kayıtlı defterleri (karar defteri, üye kayıt defteri, evrak kayıt defteri) bilanço esasında defter tutan dernekler de tutarlar.

-  Yevmiye Defteri ve Büyük Defter: Bu defterlerin tutulma usulü ile kayıt şekli Vergi Usul Kanunu ile bu Kanunun Hazine ve Maliye Bakanlığına verdiği yetkiye istinaden yayımlanan Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliğleri esaslarına göre yapılır.

Yukarıda sayılan defterlerden yevmiye defteri, büyük defter ve tutulması durumunda envanter defteri bu Yönetmelik hükümlerine aykırı olmamak şartı ile elektronik ortamda tutulmalarına ilişkin Hazine ve Maliye Bakanlığı ile Ticaret Bakanlığınca çıkarılan tebliğlerde belirtilen usul ve esaslar çerçevesinde, diğer defterler ise Bakanlıkça oluşturulan veya izin verilen yazılımlar kullanılarak elektronik ortamda da tutulabilir. Söz konusu Kanun’un 32/1-d 3. (cümle) maddesine göre; adına yetki belgesi düzenlenmediği halde gelir toplayanlar ile bilerek bu şekilde gelir toplanmasına izin veren yönetim kurulu üyelerine bin TL (4.724-TL) idarî para cezası verilir.

2.6. Seçimlere Hile Karıştıranlar ve Defter veya Kayıtları Tahrif veya Yok Edenler veya Gizleyenler

Dernekler Kanunu’nun 32/1-e maddesine göre; genel kurul ve diğer dernek organlarında yapılan seçimler ve oylamalar ile oyların sayım ve dökümüne hile karıştıranlar ve defter veya kayıtları tahrif veya yok edenler veya gizleyenler, fiilleri daha ağır bir cezayı gerektirmediği takdirde altı aydan iki yıla kadar hapis ve adlî para cezası ile cezalandırılır.

2.7. Derneğin Para veya Sair Mallarını Kendisi veya Başkası Menfaatine Kullanma

Dernekler Kanunu’nun 32/1-f maddesine göre; her ne suretle olursa olsun kendisine tevdi olunan derneğe ait para veya para hükmündeki evrak, senet veya sair malları kendisinin veya başkasının menfaatine olarak sarf veya istihlâk veya rehineden veya satan, gizleyen, imha, inkâr, tahrif veya tağyir eden yönetim kurulu başkanı ve üyeleri veya denetçiler ile derneğin diğer personeli Türk Ceza Kanunu’nun güveni kötüye kullanma suçuna ilişkin hükümlerine göre cezalandırılır. Ayrıca, mahkeme yargılama sırasında sanıkların, organlardaki görevlerinden geçici olarak uzaklaştırılmasına da karar verebilir. 

2.8. Yabancı Dernekler ve Yurt Dışı Kuruluşların Türkiye’de Temsilcilik veya Şubelerinin İzinsiz Açılması

Dernekler Kanunu’nun 5. maddesine göre; dernekler, tüzüklerinde gösterilen amaçları gerçekleştirmek üzere uluslararası faaliyette veya iş birliğinde bulunabilir, yurt dışında temsilcilik veya şube açabilir, yurt dışında dernek veya üst kuruluş kurabilir veya yurt dışında kurulmuş dernek veya kuruluşlara katılabilirler. Yabancı dernekler, Dışişleri Bakanlığının görüşü alınmak suretiyle İçişleri Bakanlığının izniyle Türkiye'de faaliyette veya iş birliğinde bulunabilir, temsilcilik veya şube açabilir, dernek veya üst kuruluş kurabilir veya kurulmuş dernek veya üst kuruluşlara katılabilirler. Anılan Kanun’un 32/1-g maddesi gereğince; yetkili mercilerin izni olmaksızın yabancı dernekler ve merkezi yurt dışında bulunan kâr amacı gütmeyen kuruluşların Türkiye’de temsilciliklerini veya şubelerini açanlar, faaliyetlerini yürütenler, bunlarla iş birliğinde bulunanlar veya bunları üye kabul edenlere bin Türk Lirası (4.724-TL) idarî para cezası verilir ve izinsiz açılan şube veya temsilciliğin de kapatılmasına karar verilir.

2.9. Basımevlerinin Bildirim Sorumluluğu

Dernekler Kanunu’nun 16. maddesine göre basımevleri, dernek gelirlerinin toplanmasında kullanılacak alındı belgelerini bastıktan sonra, bu belgelerin seri ve sıra numaralarını on beş gün içinde mülkî idare amirliğine bildirmek zorundadır. Söz konusu maddede belirtilen bildirim yükümlülüğünü yerine getirmeyen basımevi yöneticilerine aynı Kanunun 32/1-h maddesi gereğince beş yüz Türk Lirası (2.356-TL) idarî para cezası verilir.

2.10. Hata ve Noksanlıkların Giderilmemesi

Dernekler Kanunu’nun 17. maddesine göre derneklerin iş ve işlemlerinde, bu Kanun ve 4721 sayılı Türk Medenî Kanunu ile bunlara dayanılarak çıkarılan yönetmeliklerin hükümlerine aykırılık tespit edilmesi halinde, konusu suç teşkil etmeyen hata ve noksanlıkların mülkî idare amirinin yazılı istemi üzerine, ilgili dernek tarafından otuz gün içerisinde giderilmesi zorunludur. Kuruluş bildiriminde, tüzükte ve kurucuların hukuki durumlarında kanuna aykırılık veya noksanlık tespit edildiği takdirde, bunların giderilmesi veya tamamlanması derhâl kuruculardan istenir.¹² Söz konusu maddede yer alan zorunluluğa uymayanlara aynı Kanun’un 32/1-ı maddesi gereğince yüz TL (457-TL) idarî para cezası verilir.

2.11. Gerçeğe Aykırı Beyanname Verme Cezası

Dernekler Kanunu’nun 19 uncu maddesine göre; Dernekler, yıl sonu itibarıyla faaliyetlerini, gelir ve gider işlemlerinin sonuçlarını düzenleyecekleri beyanname ile her yıl Nisan ayı sonuna kadar mülkî idare amirliğine vermekle yükümlüdürler.

Anılan Kanunun 32/1-j maddesi gereğince 19 uncu maddede belirtilen beyannameyi bilerek gerçeğe aykırı olarak verenler yüz günden az olmamak üzere adlî para cezası ile cezalandırılır.

2.12. Taşınmaz Edinme ve Temsilcilik Açma Bildirimi ile Beyanname Verme Yükümlülüğü

Dernekler Kanunu’nun 22. maddesine göre; dernekler genel kurullarının yetki vermesi üzerine yönetim kurulu kararıyla taşınmaz mal satın alabilir veya taşınmaz mallarını satabilirler. Dernekler edindikleri taşınmazları, tapuya tescilinden itibaren bir ay içinde mülkî idare amirliğine bildirmekle yükümlüdürler.

Anılan Kanun’un 24. maddesinde ise "Dernekler, gerekli gördükleri yerlerde dernek faaliyetlerini yürütmek amacıyla temsilcilik açabilirler. Temsilcilikler, şube veya dernek genel kurullarında temsil edilmezler. Şubeler temsilcilik açamazlar. Temsilciliğin adresi, yönetim kurulu kararıyla temsilci olarak görevlendirilen kişi veya kişiler tarafından o yerin mülkî idare amirliğine yazılı olarak bildirilir." hükmüne yer verilmiştir.

Söz konusu maddelerde belirtilen bildirim yükümlülüğü ile 19’uncu maddede belirtilen beyanname verme yükümlülüğünü yerine getirmeyen dernek yöneticilerine ve 24’üncü maddede belirtilen temsilcilere; anılan Kanunun 32/1-l maddesi uyarınca beş yüz Türk Lirası (2.356-TL) idarî para cezası verilir.¹³ 

2.13. Defter ve Belgelerin Okunamayacak Hâle Gelmesi veya Kaybolma Durumu

Dernekler Kanunu’nun 9. maddesine göre derneklerde iç denetim esastır. Genel kurul, yönetim kurulu veya denetim kurulu tarafından iç denetim yapılabileceği gibi, bağımsız denetim kuruluşlarına da denetim yaptırılabilir. Genel kurul, yönetim kurulu veya bağımsız denetim kuruluşlarınca denetim yapılmış olması, denetim kurulunun yükümlülüğünü ortadan kaldırmaz. Denetim kurulu; derneğin, tüzüğünde gösterilen amaç ve amacın gerçekleştirilmesi için sürdürüleceği belirtilen çalışma konuları doğrultusunda faaliyet gösterip göstermediğini, defter, hesap ve kayıtların mevzuata ve dernek tüzüğüne uygun olarak tutulup tutulmadığını, dernek tüzüğünde tespit edilen esas ve usullere göre ve bir yılı geçmeyen aralıklarla denetler ve denetim sonuçlarını bir rapor halinde yönetim kuruluna ve toplandığında genel kurula sunar. Denetim kurulu üyelerinin istemi üzerine, her türlü bilgi, belge ve kayıtların, dernek yetkilileri tarafından gösterilmesi veya verilmesi, yönetim yerleri, müesseseler ve eklentilerine girme isteğinin yerine getirilmesi zorunludur. Anılan Kanun’un 19’uncu maddesinin üçüncü fıkrasında ise; "Denetim ile görevlendirilenler, kamu kurum ve kuruluşlarından, bankalar dâhil gerçek ve tüzel kişilerden denetim görevi kapsamına giren hususla sınırlı olarak ilgili bilgi ve belgeyi isteme yetkisine sahiptir. Talepte bulunulanlar özel kanunlarda yazılı hükümleri ileri sürerek bilgi ve belge vermekten kaçınamazlar." hükmüne yer verilmiştir. Dernekler Kanunu’nun 32/1-k maddesi gereğince; anılan Kanun’un 9’uncu ve 19’uncu maddelerinin üçüncü fıkralarındaki zorunluluğa uymayanlar ile tutulması zorunlu olan defter ve belgelerin, gerekli dikkat ve özen gösterilmiş olması şartıyla elde olmayan bir nedenle okunamayacak hâle gelmesi veya kaybolması hâlinde, öğrenme tarihinden itibaren on beş gün içinde dernek merkezinin bulunduğu yerin yetkili mahkemesine zayi belgesi almak için başvurmayan veya bu belgeyi denetim sırasında ibraz edemeyenler üç aydan bir yıla kadar hapis veya adlî para cezası ile cezalandırılır.

2.14. Derneklerin İzinle Kurabileceği Tesisler

Dernekler Kanunu’nun 26’ncı maddesine göre; derneklerin, tüzüklerinde gösterilen amaçları gerçekleştirmek üzere, eğitim ve öğretim faaliyetleri için yurt, pansiyon; üyeleri için lokal açmaları ve lokallerinde alkollü içki kullanılması ile bu tesislerin işletilmesi mülkî idare amirinden izin almalarına bağlıdır. Bu tesislerin açılması, işletilmesi ve kapatılmasına ilişkin esas ve usuller yönetmelikte düzenlenir.¹⁴ 

Bahse konu maddede belirtilen tesisleri izinsiz açan dernek yöneticilerine aynı Kanunun 32/1-m maddesi gereğince beş yüz Türk Lirası (2.356-TL) idarî para cezası verilir ve tesisin kapatılmasına da karar verilebilir.

2.15. Dernek Adları ve Bazı Ad ve İşaretleri Kullanma Yasağı

Dernekler Kanunu’nun 28’ncı maddesinde "Dernek adlarında; Türk, Türkiye, Milli, Cumhuriyet, Atatürk, Mustafa Kemal, Şehit, Gazi kelimeleri ile bunların baş ve sonlarına getirilen eklerle oluşturulan kelimeler İçişleri Bakanlığının izni ile kullanılabilir."¹⁵ hükmü yer almaktadır. Aynı Kanun’un 29’uncu maddesinde ise "Derneklerin, mevcut veya mahkeme kararıyla kapatılmış veya feshedilmiş bir siyasî partinin, bir sendikanın veya üst kuruluşun, bir derneğin veya üst kuruluşun adını, amblemini, rumuzunu, rozetini ve benzeri işaretleri ya da başka bir ülkeye ve daha önce kurulmuş Türk devletlerine ait bayrak, amblem ve flamaları kullanmaları yasaktır." hükmüne yer verilmiştir.

Adı geçen Kanun’un 28’inci maddesinde belirtilen kelimeleri izinsiz kullanan veya 29’uncu maddesinde belirtilen yasaklara, yazılı olarak uyarılmalarına rağmen, aykırı hareket eden dernek yöneticileri hakkında aynı Kanunun 32/1-n maddesi gereğince fiilleri daha ağır bir cezayı gerektirmediği takdirde, yüz günden az olmamak üzere adlî para cezası ile cezalandırılmasına ve derneğin feshine de karar verilir.

2.16. Kurulması Yasak Olan Dernekler ve Yasak Faaliyetler

Dernekler Kanunu’nun 30’uncu maddesi aşağıdaki gibidir. "Dernekler; a) Tüzüklerinde gösterilen amaç ve bu amacı gerçekleştirmek üzere sürdürüleceği belirtilen çalışma konuları dışında faaliyette bulunamazlar.

b) Anayasa ve kanunlarla açıkça yasaklanan amaçları veya konusu suç teşkil eden fiilleri gerçekleştirmek amacıyla kurulamaz.

c) Askerliğe, millî savunma ve genel kolluk hizmetlerine hazırlayıcı öğretim ve eğitim faaliyetlerinde bulunamaz, bu amaçları gerçekleştirmek üzere kamp veya eğitim yerleri açamazlar. Üyeleri için özel kıyafet veya üniforma kullanamazlar."

Anılan Kanun’un 32/1-o maddesi gereğince; 30 uncu maddenin (a) bendinde belirtilen yasağa aykırı hareket eden dernek yöneticileri elli günden az olmamak üzere adlî para cezası ile cezalandırılır. Aynı maddenin (c) bendine aykırı faaliyette bulunan dernek yöneticileri, fiilleri daha ağır bir cezayı gerektirmediği takdirde, bir yıldan üç yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır ve tesisin kapatılmasına da karar verilir.

Adı geçen Kanun’un 32/1-p maddesi gereğince; 30 uncu maddenin (b) bendinde belirtilen kurulması yasak dernekleri kuranlar ile bu bende aykırı harekette bulunan dernek yöneticileri fiilleri daha ağır bir cezayı gerektirmediği takdirde bir yıldan üç yıla kadar hapis ve elli günden az olmamak üzere adlî para cezası ile cezalandırılır ve derneğin feshine de karar verilir.

2.17. Kayıt ve Yazışma Dili

Dernekler Kanunu’nun 31’inci maddesinde "Dernekler, defterlerinde ve kayıtlarında ve Türkiye Cumhuriyeti’nin resmî kurumlarıyla yazışmalarında Türkçe kullanırlar." hükmü mevcuttur.

Söz konusu maddede öngörülen zorunluluğa uymayanlara Kanun’un 32/1-r maddesi uyarınca bin Türk Lirası (4.724-TL) idarî para cezası verilir.

2.18. Denetim

Dernekler Kanunu’nun 19’uncu maddesinin dördüncü fıkrasında "Denetim ile görevlendirilenler, kamu kurum ve kuruluşlarından, bankalar dâhil gerçek ve tüzel kişilerden denetim görevi kapsamına giren hususla sınırlı olarak ilgili bilgi ve belgeyi isteme yetkisine sahiptir. Talepte bulunulanlar özel kanunlarda yazılı hükümleri ileri sürerek bilgi ve belge vermekten kaçınamazlar." şeklinde hükümlere yer verilmiştir.

Adı geçen Kanun’un 19’uncu maddesinin dördüncü fıkrasına aykırı hareket edenlere Kanunun 32/1-t maddesi gereğince beş bin Türk lirasından (7.429- TL’den) lirasına yirmi bin Türk lirasına (29.721-TL’ye) kadar idari para cezası verilir. Ancak bu aykırılığın kamu kurum ve kuruluşları bünyesinde gerçekleşmesi hâlinde, 33’üncü maddenin üçüncü fıkrası uyarınca yetkilendirilen makamın yapacağı bildirim üzerine, ilgili kamu kurum ve kuruluşunda çalıştırılma biçimine bakılmaksızın görev yapanlar hakkında disiplin hükümlerine göre işlem yapılır ve sonucu yetkili makama bildirilir.

2.19. Gelir, Tahsilat, Gider ve Ödemelerini Bankalar Aracılığı ile Yapılması

Dernekler Kanunu’nun 32/1-u maddesi gereğince Yedi bin Türk lirasını (10.401-TL) aşan her türlü gelir, tahsilat, gider ve ödemelerini bankalar ve diğer finans kuruluşları veya Posta ve Telgraf Teşkilatı Anonim Şirketi aracılığıyla yapmayan dernek yöneticilerine her bir işlem için işleme konu tutarın %10’una kadar idari para cezası verilir. Bu bentte öngörülen parasal sınır; her takvim yılı başından geçerli olmak üzere, önceki yılda uygulanan parasal sınırın, o yıl için 4/1/1961 tarihli ve 213 sayılı Vergi Usul Kanunu’nun mükerrer 298 inci maddesi hükümleri uyarınca Hazine ve Maliye Bakanlığınca tespit ve ilan edilen yeniden değerleme oranında artırılması suretiyle uygulanır. Bu şekilde belirlenen sınırların hesabında bir Türk lirasının küsuru dikkate alınmaz.

2.20. 6415 Sayılı Kanun ile Türk Ceza Kanunu’nda Yer Alan Bazı Suçlarından Mahkûm Olanlar

Dernekler Kanunu’nun 3’üncü maddesinin üçüncü fıkrasında "26/9/2004 tarihli ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun 53 üncü maddesinde belirtilen süreler geçmiş veya affa uğramış olsa bile; 7/2/2013 tarihli ve 6415 sayılı Terörizmin Finansmanının Önlenmesi Hakkında Kanun kapsamında yer alan suçlar ile Türk Ceza Kanunu’nda yer alan uyuşturucu veya uyarıcı madde imal ve ticareti veya suçtan kaynaklanan malvarlığı değerlerini aklama suçlarından mahkûm olanlar derneklerin genel kurul dışındaki organlarında görev alamazlar. Dernek organlarına seçildikten sonra yukarıdaki suçlardan mahkûm olanların görevi sona erer. Yasaklanmış hakların geri verilmesi kararı verildiği takdirde bu fıkra hükümleri uygulanmaz." hükmüne yer verilmiştir. Bu Kanun’un 3’üncü maddesinin üçüncü fıkrasına aykırı olarak dernek organlarında görev alanlara ve bu kişilerin görevlerini yazılı uyarıya rağmen yedi gün içerisinde sonlandırmayan dernek yöneticilerine bin beş yüz Türk lirası (2.228-TL) idari para cezası verilir. Mülki idare amirince yapılan ikinci yazılı uyarıya rağmen otuz gün içinde bu kişilerin organlardaki görevlerinin sonlandırılmaması hâlinde TMK’nın 89. maddesine göre işlem tesis edilir.

 

3.  Sonuç

Dernek, kazanç paylaşma dışında, kanunlarla yasaklanmamış belirli ve ortak bir amacı gerçekleştirmek üzere, en az yedi gerçek veya tüzel kişinin, bilgi ve çalışmalarını sürekli olarak birleştirmek suretiyle oluşturdukları tüzel kişiliğe sahip kişi topluluklarını ifade eder. 5253 sayılı Dernekler Kanunu’nun "Ceza hükümleri" başlıklı 32. maddesinde bu Kanun hükümlerine aykırı davrananlara idari para cezaları ve adlî cezaları düzenlenmiştir.

Söz konusu maddede;

-  Dernek kurma hakkına sahip olmayanlarca dernek kurulması,

-  Derneklere üye olmaları kanunlarla yasaklan kişilerin bilerek dernek üyeliğine kabul edilmesi veya kayıtlarının silinmemesi,

-  Genel kurulun süresinde toplantıya çağrılmaması,

-  Genel kurul toplantılarının kanun ve tüzük hükümlerine aykırı olarak veya dernek merkezinin bulunduğu veya tüzüğünde belirtilen yer dışında yapılması,

-  Genel kurul toplantısı ve organlara seçilenler ile üyelerin idareye bildiriminin yapılmaması,

-  Yurt dışı yardımda banka zorunluluğuna uymaması,

-  Defter ve kayıtların usulüne uygun tutulmaması,

-  Yetki belgesi olmadan gelir toplanması,

-  Seçimlere hile karıştırılması ve defter veya kayıtların tahrif veya yok edilmesi veya gizlenmesi,

-  Derneğin para veya sair mallarının kendi veya başkası menfaatine kullanılması,

-  Yabancı dernekler ve yurt dışı kuruluşların Türkiye’de temsilcilik veya şubelerinin izinsiz açılması,

-  Basımevlerinin bildirim sorumluluğunu yerine getirmemesi,

-  Hata ve noksanlıkların yazılı istem üzerine giderilmemesi,

-  Gerçeğe aykırı beyanname verilmesi,

-  Taşınmaz edinme ve temsilcilik açma bildirimi ile beyanname verme yükümlülüğünün yerine getirilmemesi,

-  Defter ve belgelerin okunamayacak hâle gelmesi veya kaybolması,

-  Eğitim ve öğretim faaliyetleri için yurt, pansiyon; üyeleri için lokal açılması ve lokallerinde alkollü içki kullanılması ile bu tesislerin izinsiz işletilmesi,

-  Kanunlara aykırı dernek kurulması veya yasak faaliyetlerde bulunulması,

-  Kayıt ve yazışmalarda Türkçe kullanılmaması,

-  Denetim ile görevlendirilenlere bilgi ve belge vermekten kaçınılması,

-  Gelir, tahsilat, gider ve ödemelerini bankalar aracılığı ile yapılmaması,

6415 sayılı Kanun’da ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nda yer alan bazı suçlarından mahkûm olanların genel kurul dışındaki organlarında görev alması, hallerinde cezai müeyyideler uygulanmaktadır.

Anılan Kanun’un 33. maddesine göre; 5253 sayılı Dernekler Kanunu’nda belirtilen cezalar çocuk dernekleri hakkında yazılı olarak uyarılmasına rağmen tekrar edilmesi halinde uygulanır.

Söz konusu Kanun’da yazılı olan idarî yaptırımlara karar vermeye mahalli mülki amir yetkilidir.

 

_______________________________

1 Mehmet Fatih Gür - Fuat Kılıç-Abdullah Sefa Avcı, -Derneklere ve Vakıflara Ait İktisadi İşletmeler ve Vergisel Boyutu- Ankara,2014. s.4.

2 08.12.2001 tarihli ve 24607 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır.

3 23.11.2004 tarihli ve 25649 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır.

4 Bekir Yıldırım, Dernekler ile Dernek İktisadi İşletmelerinin Hukuki Durumu ve Vergisel Açıdan Değerlendirilmesi Vergi Dünyası Kasım 2011 Sayfa:157-158

5 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, A. Dernek Kurma Hürriyeti Madde 33-(Değişik:3/10/2001-4709/12 md.)

6 27/11/2021 tarihli ve 31672 sayılı Resmî Gazete'de yayımlanan 533 Sıra No'lu Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği'nde tespit edilen 2022 yılı için yeniden değerleme oranı olan % 36,20 (otuz altı virgül yirmi) artış esas alınarak, 01.01.2022 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere parantez içinde siyah punto ile gösterildiği şekilde artırılmıştır.

7 31.03.2005 tarihli ve 25772 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır.

8 27/11/2021 tarihli ve 31672 sayılı Resmî Gazete'de yayımlanmıştır.

9 İdari Para Cezaları (2021/15 Sayılı Genelge), https://www.siviltoplum.gov.tr/idari-para-cezalari-202115-sayili-genelge (Erişim: 07.09.2022)

10 27/11/2021 tarihli ve 31672 sayılı Resmî Gazete'de yayımlanan 533 Sıra No'lu Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği'nde tespit edilen 2022 yılı için yeniden değerleme oranı olan % 36,20 (otuz altı virgül yirmi) artış esas alınarak, 01.01.2022 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere parantez içinde siyah punto ile gösterildiği şekilde artırılmıştır.

11 25/3/2020 tarihli ve 7226 sayılı Kanun'un 21'inci maddesiyle, madde başlığında yer alan "seçilenlerin" ibaresi "seçilenler ile üyelerin" şeklinde değiştirilmiş, birinci fıkraya "üyeleri" ibaresinden sonra gelmek üzere ", üyeliğe kabul edilenler ile üyeliği sona erenlerin adını, soyadını, doğum tarihini ve kimlik numarasını kabul edilme ve sona erme tarihinden itibaren kırk beş gün içinde" ibaresi eklenmiş, fıkrada yer alan "mülkî idare amirliğine" ibaresi "merkezinin bulunduğu dernekler birimine" şeklinde ve "bildiriminin" ibaresi "bildirimi ile üyeliğe ilişkin bildirimlerin" şeklinde değiştirilmiştir.

12 Abbas Yalçın-Yasemin Öz, Sivil Toplum Örgütleri İçin Hukuk Rehberi Ankara, Haziran 2011, s.27

13 25/3/2020 tarihli ve 7226 sayılı Kanun'nun 22'nci maddesiyle bu bentte yer alan ", 23" ibaresi madde metninden çıkarılmıştır.

14 Anayasa Mahkemesi'nin 16/12/2021 tarihli ve E.:2021/59, K.:2021/90 sayılı Kararı ile bu fıkranın ikinci cümlesinde yer alan "… işletilmesi ve kapatılmasına…" ibaresi iptal edilmiştir. Bu kararın Resmî Gazete'de yayımlanmasından başlayarak dokuz ay sonra yürürlüğe gireceği hüküm altına alınmıştır.

15 6/12/2019 tarihli ve 7196 sayılı Kanu'nun 57'nci maddesiyle bu fıkraya "Mustafa Kemal" ibaresinden sonra gelmek üzere ", Şehit, Gazi" ibaresi eklenmiştir.

 

Kaynakça

- GÜR, Mehmet Fatih - Fuat Kılıç-Abdullah Sefa Avcı, -Derneklere ve Vakıflara Ait İktisadi İşletmeler ve Vergisel Boyutu- Ankara,2014.

- YALÇIN, Abbas -Yasemin Öz, Sivil Toplum Örgütleri İçin Hukuk Rehberi Ankara, Haziran 2011.

- YILDIRIM, Bekir; Dernekler ile Dernek İktisadi İşletmelerinin Hukuki Durumu ve Vergisel Açıdan Değerlendirilmesi Vergi Dünyası Kasım 2011.

- İdari Para Cezaları (2021/15 Sayılı Genelge), https://www.siviltoplum.gov.tr/idari-para-cezalari-202115-sayili-genelge (Erişim: 07.09.2022).

- Türkiye Cumhuriyeti Anayasası

- 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu

- 5253 sayılı Dernekler Kanunu

- 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu

- Dernekler Yönetmeliği

- 533 Sıra No’lu Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği