• Sosyal Güvenlik    

Mülga 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu, işverenlere işyeri kayıt ve belgeleriyle ilgili bazı yükümlülükler vermekteydi. 01.10.2008 tarihinde yürürlüğe giren 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu uygulanması bakımından işverenlere ve işyeri sahiplerine verilen yükümlülükler biraz daha genişletildiği görülmektedir. Bu yükümlülüklerden bir tanesi de işyeri kayıt ve belgelerinin mevzuata uygun bir şekilde tutulmasıdır. İşverenlerin veya işyeri sahiplerinin işyeri kayıt ve belgeleri ile ilgili yükümlülükleri; düzenlenmesi, saklanması ve istendiğinde ibraz edilmesi şeklindedir.

Bu makalede işverenlerin ve işyeri sahiplerinin sosyal güvenlik mevzuatı bağlamında en önemli görevlerinden biri olan işyeri kayıt ve belgeleri ve özellikleri ele alınmıştır. Bu çalışmada işyeri kayıt ve belgelerinin hukuki dayanağı, işyeri kayıt ve belgelerin neler olduğu ve muhasebe kaydı anlatılmış; saklanma süreleri, ibrazla yükümlü kişiler ve ibraz edilmesi, ibrazına bağlı Kurumca uygulanabilecek cezalar ve kaybolma halleri çalışmanın ikinci bölümüne bırakılmıştır.

2.İşverenlerin Kayıt ve Belge Düzenleme Yükümlülüğü ve Hukuki Dayanağı

5510 sayılı Kanunun 12. maddesinin 1. fıkrasına göre; "4 üncü maddenin birinci fıkrasının (a) ve (c) bentlerine göre sigortalı sayılan kişileri çalıştıran gerçek veya tüzel kişiler ile tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlar işverendir."

Kayıt ve belge kavramı, işverenin kanunlar gereği düzenlemesi gereken defterleri ve bu defterlerin dayanağını oluşturan belgeleri, defter düzenleme yükümlüsü olmayan işverenlerin de düzenlenmesi Yönetmelik gereği zorunlu bulunan belgeleri kapsamaktadır.

Sosyal güvenlik sisteminde işyeri kayıt ve belgeleriyle ilgili sorumlulara üç tane görev verildiği görülmektedir.

Şekil 1:İşyeri Kayıt ve Belgeleri ile İlgili Yükümlülükler

Sosyal güvenlik hukukunda işverenlerin düzenlemesi gereken işyeri yasal kayıt ve belgelerin neler olduğu 5510 sayılı Kanun ve ilgili yönetmelikte açıkça belirtilmemiştir.

5510 sayılı Kanunun 86. maddesinin son fıkrasında, yine bu maddenin uygulanmasına ilişkin usûl ve esasların Kurum tarafından çıkarılacak yönetmelik ile düzenleneceği, aynı Kanunun 107. maddesinde ise Kanunda bahsi geçen yönetmeliklerin Kanunun yürürlük tarihinden itibaren bir yıl içerisinde çıkarılacağı belirtilmiştir. 5510 sayılı Kanunun bu amir hükümleri doğrultusunda son Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği, 12.05.2010 tarih ve 27579 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır.

12.05.2010 tarihli yeni Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliğinin 104, 105, 106 ve 107. maddelerinde işverenlerce tutulacak defter ve belgelerle ilgili hükümler düzenlenmiştir.

Söz konusu yönetmeliğin; 104. maddesinde, işverenlerin tutmak zorunda oldukları defterlerle dayanağı belgelerin, aylık prim ve hizmet belgesinin, aylık fiilî hizmet süresi zammı prim belgesinin, yıllık fiili hizmet süresi zammı prim belgesinin ve yıllık itibari hizmet süresi prim belgesinin dayanağı belgeler niteliğinde sayılacağı hükmü yer almıştır. Söz konusu düzenlemelerde işyeri kayıt ve belgelerinin neler olduğu açıkça belirtilmemekte, sadece "işverenlerin tutmak zorunda olduğu defter ve dayanağı belgeler" ibaresi kullanılmaktadır. Bu nedenle 5510 sayılı Kanun, İş Kanunu, Vergi Usul Kanunu ve Türk Ticaret Kanunu gibi işverenlerin sosyal güvenlik ve diğer kanunlar gereğince düzenlemek zorunda olduğu defter ve dayanağı belgeler, ilgili kanunlar yönünden geçerli olmak şartıyla işverenin Kuruma verdiği prim belgelerini doğrulayıcı niteliğe sahip olması gerektiği şeklindedir.

Kanun gereğince düzenlenmesi gereken defter ve dayanağı belgeler, Kuruma verilen prim ve hizmet belgesinde yer alan işveren beyanını doğrulama işlevi gördüğünden, işverenlere uygulamada defter ve dayanağı belge düzenleme yükümlülüğü getiren ilgili mevzuat hükümlerinin ele alınması da gerekmektedir.

Örneğin, Vergi Usul Kanununa göre işverenlerin veya işyeri sahiplerinin tutmak zorunda olduğu defterler şu şekildedir:

* Büyük defter,

* Yevmiye defteri,

* Envanter defteri,

* İşletme hesabı defteri,

* Serbest meslek kazancı defteri.

İşverenlerin yapmış oldukları faaliyetlerin çeşidi ve Vergi Usul Kanunu'nda yer alan tüccar sınıflandırmasına göre yukarıda belirtilen defterlerden kendileri ile ilgili olanları tutması gerekmektedir (Bulut, 2009:69).

Defter kayıt ve belgelerinin muhasebe kayıt düzeni sistemine göre tutulması, öncelikle işverenlere veya işyeri sahiplerine büyük yarar sağlayacaktır. Özellikle kurumsal yapılara sahip işverenlere ve işyeri sahiplerine finansal ve yönetsel karar almada kolaylık sağlayacaktır. Devletin vergi alacağının saptanmasında devlete, uyuşmazlıklarda taraflara ve mahkemelerine delil olarak büyük faydalar sağlayacağı bir gerçektir (Bahtiyar, 2009:120).

Belirtilen yükümlülükler tam olarak yerine getirmeyenler hakkında uygulanacak yaptırımlar ise 5510 sayılı Kanunun 102. maddesinde düzenlenmiştir.

3.Sosyal Güvenlik Hukukundaki İşyeri Kayıt ve Belgeleri

İşyeri yasal kayıt ve belgeleri, işverenler tarafından kanunlar gereği tutulması zorunlu olan defterler ve dayanağı belgelerdir (Ordu, 2009:13). Deftere tabi olmayanlar içinse kayıt niteliğinde olmak üzere düzenlemek zorunda oldukları belgelerdir. Bu sebeple; işverenin tutmak zorunda olduğu defter ve belgelerden, bir Kanun gereğince tutmak zorunda olduğu defter ve belgelerin (İş Kanunu, Türk Ticaret Kanunu, Vergi Usul Kanunu, Sendikalar Kanunu ve ilgili diğer kanunlar) anlaşılması gerekmektedir. Buradan hareketle, adı geçen yasal kayıt ve belgeler ilgili Kanunlara göre; tutulması gereken kanuni defterler (defter-i kebir, yevmiye-işletme defteri, envanter defteri, karar defteri gibi), ücret ödeme bordrosu, ücret hesap pusulası, faturalar, gelir-gider belgeleri gibi kayıt ve belgelerdir. Söz konusu kayıt ve belgeler işyerlerinin niteliklerine göre farklılık göstermektedir (Topçu, 2010:258).

Örneğin:

- Sendika ve konfederasyonların tutması gereken defterler: Defter-i kebir, yevmiye defteri ve karar defteri,

- Derneklerin tutması gereken defterler: Karar defteri, gelir-gider defteri

- Kooperatiflerin tutması gereken defterler: Defter-i kebir, yevmiye defteri ve karar defteri

- Apartman işyerlerinin tutması gereken defterler: Tasdikli karar defteri

- Noterlerin tutması gereken defterler: Muvazene defterleri (Hakim onaylı)

Sosyal güvenlik hukukunda işverenlerin düzenlemesi gereken defterlerden bazıları ilgili hukuki dayanakları ile birlikte aşağıda tabloda gösterilmiştir.

Tablo 1:İşverenlerin Düzenlemesi Gereken Defterler

İşverenlerin düzenlemek zorunda oldukları kayıt ve belgelerden bazıları kanunî zorunluluk nedenleri ile birlikte aşağıda tablo halinde gösterilmiştir.

Tablo 2:İşverenlerin Düzenlemesi Gereken Kayıt ve Belgeler

Ücret ödeme bordroları veya bordro yerine geçen belgelerin herhangi bir anlaşmalı matbaadan temini veya noter tasdikli olması gerekmez. İşverenler ücret ödeme bordrolarını gerekli bilgileri ihtiva etmek şartıyla diledikleri şekilde düzenlerler.

İşverenler hizmet akdine bağlı çalışan işçilere ödeyecekleri ücretleri, ücret ödeme bordrosu adı verilen bir belge ile hesaplamak ve kayıt altına almak zorundadırlar. Vergi yargısı ücret bordrosunu zorunlu kılmasının yanında sosyal güvenlik hukuku ise ücret bordrosunun düzenlenmesine ek olarak ödeme aracını da önemsemekte ve belgeye dayandırılarak kayıt altına alınmasını gerekli kılmaktadır. Bununla ilgili ücret tediye (ödeme) bordrosu ve işçi ücret hesap pusulasının düzenlenmesini kanıtlayıcı belge aracı olarak kabul etmektedir.

Diğer taraftan inceleme yapılan işyerinin herhangi başka bir mevzuat gereği tutması gereken kayıt ve belgelerin de gerektiği takdirde sigortalılığa ilişkin tespitler için incelemeye tabi tutulması söz konusu olabilir.

Genel olarak bakıldığında ise incelemeye çıkarılması gereken kayıt ve belgeler; işveren ve işyeri sahiplerinin faaliyetlerini yürütürken bağlı oldukları kanun ve ikincil mevzuatta sayılanları kapsamaktadır. İstenilmesi halinde de kayıt ve belgelerin tamamının incelemeye çıkarılması gerekebilir.

4.İşyeri Kayıt ve Belgeleri ve Muhasebe Sistemi

Muhasebe mesleği ve işverenler arasında işyeri kayıt ve belgelerinin tutulması, düzenlenmesi açısından önemli ve ayrılmaz bir bağ vardır. Muhasebe kayıt düzeni ve ilkeleri ile özellikle finansal raporlama ve muhasebe uygulamaları, standartlarının, yasal mevzuata uygun olarak düzenlenmesi gerekmektedir. Bunların mevzuata uygun düzenlenmesi 3568 sayılı Serbest Muhasebeci ve Mali Müşavirlik ve Yeminli Mali Müşavirlik Kanununa göre yetkilendirilmiş meslek mensupları tarafından yerine getirilmektedir.

Muhasebe sistemi, belgeye dayalı olarak işletilen ve kayıt gerçekleştirilen bir sistemdir. Her kayıt için ilgili kayda delil teşkil edecek bir belge olmak genel bir uygulama ve kuraldır. Belgelerin de yetkili kişilerin imzası ya da parafıyla oluşturulması gereklidir.

6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu'nun 64. maddesi "Defter Tutma Yükümlülüğü"nü açıklamaktadır. Buna göre "Her tacir, ticari defterleri tutmak ve defterlerinde, ticari işlemleriyle ticari işletmesinin iktisadi ve mali durumunu, borç ve alacak ilişkilerini ve her hesap dönemi içinde elde edilen neticeleri, bu Kanuna göre açıkça görülebilir bir şekilde ortaya koymak zorundadır. Defterler, üçüncü kişi uzmanlara, makul bir süre içinde yapacakları incelemede işletmenin faaliyetleri ve finansal durumu hakkında fikir verebilecek şekilde tutulur. İşletme faaliyetlerinin oluşumu ve gelişmesi defterlerden izlenebilmelidir." ifadesi ile her işverenin veya işyeri sahibinin ticari defter kayıt ve belgeleri tutmasının zorunlu olduğunu, bunu da muhasebe mesleğini ifa eden meslek mensupları aracılığı ile yerine getirebileceğini ortaya koymaktadır.

5.Sonuç

Sosyal güvenlik hukukunda işyeri kayıt ve belgelerinin neler olduğu 5510 sayılı Kanunda ve ilgili yönetmelikte tam olarak açıklanmamıştır. Sadece "işverenlerin tutmak zorunda olduğu defter ve dayanağı belgeler" ibaresi kullanılmaktadır. Ancak genel olarak bakıldığında işyeri kayıt ve belgelerinden kanunlar gereği tutulmak zorunda olan tüm kayıtlar ve belgeler olduğu anlaşılmaktadır.

İşyeri kayıt ve belgeleri işverenler ve işyeri sahiplerinin gelir ve giderlerinin kayıt altına alınabilmesi, üçüncü kişilere ve devlete olan yükümlülüklerinin yerine getirilebilmesi ve sağlıklı bir denetim yapılabilmesinin vazgeçilmez esaslarındandır.

İşverenler ve işyeri sahiplerinin işyeri kayıt ve belgeleri ile ilgili yükümlülükleri; düzenlenmesi, saklanması ve istendiğinde ibraz edilmesi şeklindedir. Düzenlenmesi; sosyal güvenlik ve diğer ilgili mevzuat gereği kayıt ve belgelerin tutulması ve düzenlenmesi şeklinde olmaktadır. Saklanması ve ibraz edilmesi de yine belirli bir kural ve süreye göre yapılması gerekmektedir.