Maden Yeraltı İşlerinde Çalışan Sigortalıların Aylığa Hak Kazanma Şartları ve Aylık Hesabı
CENGİZ TÜRKCAN - Ankara Sosyal Güvenlik İl Müdürlüğü - Uzman - 02 Ocak 2020
MDERGI/8736A.024
(OCAK 2020 Sayı 193)
MADEN YERALTI İŞLERİNDE ÇALIŞAN SİGORTALILARIN AYLIĞA HAK KAZANMA ŞARTLARI VE AYLIK HESABI
Cengiz TÜRKCAN
SGK - Uzman
Özet
Maden işyerlerinin yer altı işlerinde;
İlk defa 2008/Ekim öncesi sürekli veya münavebeli olarak çalışmaya başlayan 4/1-(a) sigortalılarının yaşlılık sigortasından aylığa hak kazanma şartları; 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunun mülga 60. maddesinin; (B) ve (D) bentlerinde,
İlk defa 2008/Ekim sonrası sürekli veya münavebeli çalışmaya başlayan sigortalıların yaşlılık sigortasından aylığa hak kazanma şartları ise 5510 sayılı Kanunun 28. maddesinde düzenlenmiştir.
Anılan Kanun maddesine göre, Bakanlıkça tespit edilen maden işyerlerinin yeraltı işlerinde 2008/Ekim ayı başından sonra ilk defa çalışmaya başlayan sigortalıların emekli olabilmeleri için sürekli veya münavebeli olarak en az 20 yıl çalışması, 7200 gün ve 50 yaş şartını yerine getirmeleri gerekmektedir.
Anahtar Kelimeler: Maden, yeraltı, münavebeli, hak kazanma, yaşlılık sigortası, fiili hizmet süresi.
1. Giriş
Maden işyerlerinin yeraltı işlerinde çalışanların çalışma koşullarının zorluğu ve işçi sağlığını tehdit eden unsurların varlığı sosyal güvenlik sisteminde bu kapsamda çalışan sigortalıların daha kolay ve erken şartlarla emekli olmalarına imkan sağlamıştır.
506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu'nun mülga 60. maddesinin;
- B bendinde, maden işyerlerinin yer altı işlerinde çalışanların,
- D bendinde ise yine çalışmalarının en az 1800 gününü maden işlerinin yer altı işlerinde geçiren sigortalıların yaşlılık sigortasından aylığa hak kazanma özel şartları düzenlenmiş , 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunun geçici 9. maddesinin altıncı fıkrasında yapılan düzenlemeyle de yukarıda belirtilen sigortalıların aylığa hak kazanma şartları korunmuştur.
Ancak, ilk defa maden işyerlerinin yeraltı işlerinde çalışmaya başladığı tarih 2008 Ekim sonrası olan sigortalılar için 5510 sayılı Kanun'un 28. maddesinin altıncı fıkrasında yeni bir düzenleme yapılmıştır.
Bu yazıda, maden işyerlerinin yeraltı işlerinde
2008/Ekim öncesi ve 2008/Ekim sonrası çalışmaya başlayanların sigortalıların yaşlılık sigortasından aylığa hak kazanma şartları ve yaşlılık aylığının hesaplanmasıyla ilgili hususlara açıklık getirilecektir.
2. Yaşlılık Aylığına Hak Kazanma Şartları
Maden işyerlerinin yeraltı işlerinde çalışan sigortalıların yaşlılık aylığına hak kazanma şartlarının tespitinde; 5510 sayılı Kanun'un 28. veya Geçici 9. maddesi hükümlerine göre belirleyici unsur; sigortalıların maden işyerlerinde çalışmaya başladıkları tarihtir.
Maden işyerinde çalışılmaya başlanan tarihin;
- 2008/Ekim öncesi olması halinde sigortalıların aylığa hak kazanma şartları, 5510 sayılı Kanun'un Geçici 9. maddesinin beşinci fıkrasına (506 sayılı Kanun'un mülga 60. maddesinin (B) ve (D-(b) alt bendi),
- 2008/Ekim sonrası olması halinde ise 5510 sayılı Kanun'un 28. maddesinin altıncı fıkrasına,
göre tespit edilir.
3. Maden Yeraltı İşlerinde 2008/Ekim Öncesi Çalışmaya Başlayanların Durumu
Kanun'un yürürlük tarihi olan 2008/Ekim öncesimaden işyerlerinin yer altı işlerinde sürekli veya münavebeli olarak çalışmaya başlayanlardan;
- En az 20 yıldan beri Bakanlıkça tespit edilen maden işyerlerinin yeraltı işyerlerinde sürekli çalışan ve bu işlerde en az 5000 gün malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi ödeyen sigortalılara yazılı talepleri halinde, 28. maddenin ikinci fıkrasının (a) bendindeki yaş şartları aranmaksızın,
- En az 25 yıldan beri Bakanlıkça tespit edilen maden işyerlerinin yer altı işlerinde yeraltı münavebeli işlerinde çalışan ve bu işlerde en az 4000 gün malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi ödeyen sigortalılara da 28. maddenin ikinci fıkrasının (a) bendindeki yaş şartları aranmaksızın 8100 gün prim ödemiş sigortalılar gibi,
- 50 yaşını tamamlayan ve malullük, yaşlılık ve ölüm sigortalarına tabi çalışmalarının en az 1800 gününü Bakanlıkça tespit edilen maden işyerlerinin yeraltı işlerinde geçirmiş olan sigortalılara da sigortalı olarak işe giriş tarihi 08.09.1999'dan önce olanlara 5000 gün veya 15 yıllık sigortalılık süresi ve en az 3600 gün, sigortalı olarak işe giriş tarihi 08.09.1999'dan sonra olanlara ise 7000 gün veya 25 yıllık sigortalılık süresi ve en az 4500 prim gün sayısı koşullarının yerine gelmesi halinde,
yaşlılık aylığı bağlanır.
Maden işyerlerinin yeraltı işlerinde 2008/Ekim öncesi ve sonrası en az 1800 gün çalışan sigortalıların bu çalışmalarının 1/4'ü, sadece prim ödeme gün sayılarına ilave edilir.
Bunlar için malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi, sigortalının prime esas kazancının % 23'üdür. Bunun % 9'u sigortalı hissesi, % 14'ü de işveren hissesidir.
2008/Ekim öncesi maden işyerlerinin yeraltı işlerinde çalışmaya başlayan sigortalıların 2008/Ekim sonrası çalışmaları devam etse dahi 5510 sayılı Kanun'un 40. maddesi uygulanmaz. Bu çalışmalar fiili hizmet süresi olarak değerlendirilmez.
Örnek:İlk defa 26/07/2002 tarihinde işe giren ve Bakanlıkça tespit edilen maden işyerlerinin yeraltı işyerlerinde çalışmaya başlayan bir sigortalının;
Maden işyerleri dışındaki işyerlerinde 3509,
Maden işyerlerinin yeraltı işlerinde ise 1900 prim gün sayısı bulunmaktadır.
Bu sigortalının maden işyerlerinin yeraltı işyerlerinde geçen çalışmaları 1800 günden fazla olduğundan, bu işyerlerinde geçen çalışmaların ¼'ü toplam prim ödeme gün sayısına ilave edilir.
İlave Edilecek Gün Sayısı: 1900/4 = 475
Toplam Prim Gün Sayısı: 3509+1900+475 = 5884 olur.
2008/Ekim öncesi maden işyerlerinin yeraltı işlerinde çalışanların yaşlılık aylığına hak kazanma koşullarında belirtilen; 20 veya 25 yıllık sigortalılık sürelerinin tespitinde sigortalıların tüm hizmet süreleri dikkate alınırken, 5000 prim gün sayısının tespitinde sadece maden yeraltı sürekli ve münavebeli (gruplu) hizmetler ve bunların ¼ oranı, 4000 günün hesabında ise sadece münavebeli (gruplu) hizmetler ve bunların ¼ oranı olarak hesaplanan gün sayıları dikkate alınır.
4. Maden Yeraltı İşlerinde 2008/Ekim Sonrası Çalışmaya Başlayanların Durumu
2008/Ekim öncesi veya sonrası sigortalı olan ancak, maden işyerlerinin yeraltı işlerinde ilk defa 2008/Ekim ayından sonra çalışmaya başlayan sigortalıların yaşlılık aylığına hak kazanma şartları, 5510 sayılı Kanun'un 28. maddesinin altıncı fıkrasına göre belirlenmektedir.
Anılan fıkra gereğince; maden işyerlerinin yeraltı işlerinde sürekli veya münavebeli olarak en az 20 yıldan beri çalışan sigortalılar için yaş şartı 50 olarak uygulanır.
Buna göre, bu işlerde;
- En az 20 yıldan beri çalışan,
- 50 yaşını dolduran,
- En az 7200 gün malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olan 4/1-(a) sigortalılarına yaşlılık sigortasından aylık bağlanmaktadır.
Kanun'un 40. maddesinin ikinci fıkrasının (10) numaralı alt bendi kapsamında sayılan maden işlerinin yer altı işlerinde geçen prim ödeme gün sayılarına, bu işyerlerinde ve işlerde geçen çalışma sürelerinin her 360 günü için 180 gün, fiili hizmet süresi zammı olarak eklenir.
Ayrıca, yaş haddi indiriminden yararlanabilmek için sigortalıların söz konusu işlerde en az 1800 gün çalışmış olmaları gerekmektedir. Maden yeraltı işlerinde geçen çalışmalar için hesaplanan fiili hizmet süresi zamları hem prim ödeme gün sayısına ilave edilmekte hem de emeklilik yaş hadlerinden indirilmekte olup, bu sigortalılar için prim ödeme gün sayısına ilave de ve emeklilik yaş hadlerinden indirimde herhangi bir süre sınırı uygulanmamaktadır. Yani, bu işlerde en az 1800 gün çalışması bulunanların fiili hizmet süresi zamları hiçbir sınırlama olmaksızın emeklilik yaş hadlerinden indirilmektedir.
Örnek: Maden işyerlerinin yer altı işlerinde ilk defa 2008/Ekim ayından sonra çalışmaya başlayan ve bu işlerde en az 5400 gün çalışan bir sigortalının fiili hizmet süresi zammı; (her 360 gün için 180 gün fiili hizmet süresi zammı verileceğinden) 5400 x 180/360= 2700 gündür.
Sigortalının prim gün sayısına yapılacak ilave 2700 gün olup, toplam gün sayısı;
5400+2700 = 8100 olarak hesaplanacaktır.
2700/360/2 = 3 yıl, 9 ay olur.
50 yaştan 3 yıl, 9 ay indirilerek,46 yaş,3 aya aylık bağlanabilecektir.
5. Aylığın Hesaplanması
5.1. 2000 Yılı Öncesi Aylık Bağlama Sistemi (506 S.K. Gösterge Sistemi)
2000 yılından önce aylık bağlanması için tahsis talebinde bulunan sigortalıların aylıkları, katsayı esasına dayalı gösterge sistemine göre;
Aylık = Gösterge x Katsayı x Aylık Bağlama Oranıformülüne göre hesaplanmaktadır.
Göstergenin Belirlenmesi
Emekli aylıkların hesabına esas gösterge rakamı, sigortalıların 5 veya 10 yıllık ortalama yıllık kazancına göre tahsis talep veya ölüm tarihine ait takvim yılında geçerli olan gösterge tablolarından belirlenmektedir.
Aylık Bağlama Oranının Belirlenmesi (ABO)
Sigortalının aylık bağlama oranı, gösterge veya üst gösterge tablosundan aylığa hak kazanmasına göre farklı olarak belirlenir.
- Aylık bağlama oranı, gösterge tablosundan bağlanan aylıklar için % 60,
- Üst gösterge tablosundan bağlanan aylıklar için, %50'dir.
Ancak, gösterge sisteminde maden işyerlerinin yeraltı işlerinde çalışanların aylık bağlama oranları; gösterge tablosundan bağlanan aylıklar için % 60'ın altında olamaz.
Gerek gösterge gerekse üst gösterge tablosundan bağlanan aylıklarda aylık bağlama oranının tespitinde 5000 günden noksan ödenen her 240 günlük prim için indirim uygulanmaz.
Üst gösterge sisteminden bağlanan aylıklarda, üst göstergenin aylık bağlama oranına 5000 günden fazla her 240 gün için %1 artırım yapılır.
Aynı durum gösterge tablosundan bağlanan ve 5000 günden fazla prim ödeme gün sayısı olan sigortalılar için de uygulanır.
Katsayının Belirlenmesi
Devlet memurları için uygulanan katsayı esas alınır. 2000 yılından önceki aylık taleplerinde aylık talep tarihindeki katsayı kullanılmaktadır. Gösterge sisteminin uygulandığı dönemdeki en son kullanılan katsayı 12.000'dir.
Yıllık Kazanç Tutarının Tespiti
- Maden işyerlerinin münavebeli (gruplu) çalışanların göstergelerinin tespitine esas son 5 veya 10 yıla ilişkin prime esas kazançlarının tespitinde;
- Yıllık çalışma sürelerinin 180 gün ve altında olması halinde kazançların iki katı alınarak (Yıllık Kazanç = Kazanç x 2) prime esas yıllık kazanç tutarı tespit edilir.
Örnek 1: Sigortalının 1993 yılında sigortalının 120 gün münavebeli çalışması ve karşılığında 14.400.000 TL kazancı bulunmaktadır. Bu sigortalının 1993 yılı kazancı 14.400.000x2=28.800.000 TL olarak esas alınır.
- Münavebeli çalışmalarda esas olan çalışma şekli bir yılda en fazla 180 gün çalışma olmakla birlikte, sigortalıların 180 günün üzerinde çalışma sürelerinin olduğu da görülmektedir.
Örnek 2: Sigortalının 1994 yılında 210 gün münavebeli çalışması ve karşılığında 28.560.000-TL kazancı bulunmaktadır. Bu sigortalının 1994 yılı prime esas kazancı; 28.560.000 x (180/210) x 2 = 48.960.000-TL olarak esas alınır.
- Münavebeli (gruplu) çalışmaların yanı sıra yerüstü çalışmaları bulunanların gruplu çalışmalara ait 180 güne isabet eden kazancın iki katı alınır
(Yıllık Kazanç = Kazanç x (180/Gruplu Gün Sayısı) x 2) yer üstü kazancı dikkate alınmaz.
Örnek 3: Sigortalının 1995 yılında 180 gün münavebeli çalışması ile 80 gün yer üstü çalışması bulunmaktadır. 180 gün karşılığı kazanç tutarı 42.600.000-TL, 80 gün yerüstü çalışmasının prime esas kazanç tutarı ise 18.800.000-TL. olur.
Bu durumda sigortalının 1995 yılı prime esas kazanç tutarı: 180 gün münavebeli çalışma karşılığında 42.600.000 x 2= 85.200.000-TL şeklinde alınır ve yer üstü çalışmalarına ait 18.800.000 TL kazanç tutarı dikkate alınmaz.
- Gruplu (münavebeli) çalışmalara ait gün sayısının iki katı ile yerüstü çalışmalarına ait gün sayısının toplamı 360 günü geçmediği takdirde, gruplu çalışmalara ait kazancın 2 katına yerüstü çalışmalarına ait kazanç eklenir (Yıllık Kazanç = (Gruplu Kazanç x 2) + Yerüstü Kazanç).
Örnek 4: 1996 yılında sigortalının 120 gün münavebeli, 60 günde yer üstü çalışması bulunmaktadır. Gün sayısına bakıldığında; 120 x 2 = 240 + 60 = 300 gün (360 günün altındadır.) 120 günlük münavebeli çalışmaya ilişkin prime esas kazanç tutarı 38.000.000-TL, 60 günlük çalışmaya ilişkin kazanç tutarı ise 18.000.000 TL. Bu durumda 1995 yılı prime esas kazanç; 38.000.000 x 2 =76.000.000 +18.000.000 = 94.000.000-TL olacaktır.
- Gruplu çalışmalara ait gün sayısının iki katı ile yerüstü çalışmalarına ait gün sayısının toplamı 360 günü geçtiği takdirde, gruplu çalışma gün sayısının iki katı 360 günden çıkartılarak (360 – Gruplu Gün x 2) bulunan gün sayısına (Gruplu) isabet eden yerüstü çalışmalarına ait kazancı gruplu çalışmaya ait kazancın iki katına eklenir.
- Formül: (Yıllık Kazanç = [Yerüstü Kazancı (G / Yerüstü Çalışma Gün Sayısı) + (Gruplu Kazanç x 2)] şeklinde formüle edilir.
Örnek 5: Sigortalının 1997 yılında münavebeli gün sayısı 150 ve gün karşılığı prime esas kazanç tutarı 75.000.000-TL, yerüstü çalışma gün sayısı ise 180 gün ve prime esas kazancı 90.000.000-TL'dir. 150 x 2= 300 + 180 = 480 gün yani 360 günden fazladır.
Bu durumda gruplu çalışma gün sayısının iki katı 360 günden çıkartılarak (360 – (150 x 2=300) =60) bulunan gün sayısına (Gruplu) denilirse; 1997 yılına ait prime esas kazanç; 90.000.000 (150/180) + (75.000.000 x 2) = 225.000.000-TL olur.
5.2. 2000-2008/Ekim Arası Aylık Bağlama Sistemi (4447 S.K.)
2000 yılı itibariyle 4447 sayılı Kanunla getirilen yeni aylık bağlama sisteminde sigortalıların aylıkları; Aylık = Ortalama Yıllık Kazanç x Aylık Bağlama Oranı/12 formülüne göre hesaplanmaktadır.
Ortalama Yıllık Kazanç Belirlenmesi
Sigortalının ortalama yıllık kazancı, 2000 yılı ve sonrası prime esas kazançlarının, kazancın ait olduğu yıl ile tahsis talep yılına kadar geçen yılların (TÜFE) X gayri safi yurt içi hasıla sabit fiyatlarla gelişme hızı (GH) sonucunda bulunan sayılar ile güncellenen kazançlar toplamının 2000 sonrası gün sayısına bölünmesi suretiyle belirlenir.
Maden Yeraltı İşlerinde Ortalama yıllık kazancın tespiti
Maden yeraltı işlerinde münavebeli (gruplu) sigortalıların yıllık kazançlarının iki katı alınması sistem gereği uygulamadan kaldırıldığından, 2000 ve sonrası prim ödeme gün sayıları için yeni yönteme göre hesaplanacak ortalama yıllık kazancın tespitinde esas yıllık kazançlar aynen alınır.
Ortalama günlük kazancın tespitinde kazançsız gün sayıları dikkate alınmadığından, maden işyerlerinin yeraltı ve yeraltı münavebeli işlerindeki prim ödeme gün sayılarının dörtte biri günlük kazancın hesaplanmasına dâhil edilmez. Bunların aylık bağlama oranları % 60'tan az olamaz.
5.3. 2008/Ekim Sonrası Aylık Bağlama Sistemi (5510 S.K.)
5510 sayılı Kanunla getirilen sistemde Aylık = Ortalama Aylık Kazanç x Aylık Bağlama Oranı formülüne göre hesaplanmaktadır.
Maden işyerlerinde 2008/Ekim öncesi çalışmaya başlayıp bu tarihten sonra tarafına yaşlılık aylığı bağlananların ortalama aylık kazancın tespitinde maden yeraltı işlerinde münavebeli çalışanların prime esas kazançları iki katı alınmaksızın olduğu gibi değerlendirilir. Maden işyerlerinin yeraltı ve yeraltı münavebeli işlerindeki prim ödeme gün sayılarının dörtte biri günlük kazancın hesaplanmasında dikkate alınmaz.
Aylık Bağlama Oranının Belirlenmesi
Aylık bağlama oranı toplam prim ödeme gün sayısı üzerinden hesaplanır ve prim ödeme gün sayısı 8100 günden az olanların 8100 günü varmış gibi değerlendirilir. Diğer bir ifadeyle, aylık bağlama oranları % 45'in altında olamaz.
2008/Ekim ayından sonra ilk defa maden işyerlerinin yeraltı işlerinde çalışanlara Kanun'un 40. maddesi uyarınca verilen fiili hizmet süresi zamları günlük kazancın tespitinde dikkate alınmaz. Günlük kazanç tespiti fiili çalışma gün sayısına göre yapılır. Aylık bağlama oranı toplam prim ödeme gün sayısı üzerinden genel hükümler çerçevesinde hesaplanır. Her 360 günlük çalışmaya % 2 artış oranı verilmek suretiyle tespit edilir.
6. Sonuç
5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanun'un yürürlük tarihi olan 2008/Ekim öncesiilk defa maden işyerlerinin yer altı işlerinde sürekli veya münavebeli olarak çalışmaya başlayan 4/1-(a) sigortalılarının yaşlılık sigortasından aylığa hak kazanma şartlarıKanunun geçici 9. maddesinin altıncı fıkrasındayapılan düzenlemeyle korunmuştur.
Ancak, 2008/Ekim sonrası ilk defamaden işyerlerinin yer altı işlerinde sürekli veya münavebeli çalışmaya başlayan sigortalılarla ilgili olarak Kanunun "Yaşlılık sigortasından sağlanan haklar ve yararlanma şartları" başlıklı 28. maddesinde, en az 20 yıl çalışması, 7200 gün ve 50 yaş şartını yerine getirmesi halinde yaşlılık sigortasından emekli olmalarına imkan sağlanması yönünde yeni bir düzenleme yapılmıştır.
Diğer taraftan, anılan Kanunun "Fiili hizmet süresi zammı" başlıklı 40. maddesinde yapılan düzenlemeyle, maden işyerlerinin yer altı işlerinde geçen çalışanların her 360 prim gün sayısı için prim ödeme gün sayısına 180 gün fiilî hizmet süresi zammı verilmeve emeklilik yaş hadlerinden de bu işlerde en az 1800 gün çalışmış olmak şartıyla indirim yapılarak erken emekliliğe imkân sağlanmıştır. Ayrıca, aylık hesabında aylıkların belirli bir miktarın altına düşmesi önlenmiştir.
