Gıda Güvenliği ve Gıda Mevzuatı
HAKKI AĞIRBAŞ - YÖNETİM SİSTEMLERİ UZMANI - 01 Eylül 2021
MDERGI/8716A.030
(EYLÜL 2021 Sayı: 213)
Uzman Yorumu
GIDA GÜVENLİĞİ VE GIDA MEVZUATI
Hakkı AĞIRBAŞ
Gıda Mühendisi – Yönetim Sistemleri Uzmanı
Bu yazı dizimizde insanoğlunun en temel hak ve özgürlüklerinden biri olan yeterli, kaliteli ve güvenli gıdaya erişim konusunda, gıda güvenliği ve gıda mevzuatının yerini derinlemesine inceleyeceğiz.
Bu ayki yazımızda ilk olarak sıklıkla duyduğumuz Tarladan Çatala sloganı bize neyi ifade etmektedir? Tarihsel gelişimi nedir ve Avrupa’da Gıda Mevzuatını ele alacağız.
Artan dünya nüfusu ile birlikte birim alanda alınan verimin yeterli olmadığı, ulusların birçok temel gıda maddesini (pirinç, buğday, mısır vb.) kendilerine yetecek kadar üretemedikleri ve ithalata bağımlı oldukları bir dönemin çıkışı noktası Yeşil Devrim olarak adlandırılır. 1960 yılından sonra başlayan bu süreç tarımsal üretim biçiminin değişmesini ifade eder. Gıdaya ulaşılabilirliğin artması bunun içinde birim alanda alınan verimin artırılması amaçlanmıştır. Yeşil devrim artıları ve eksileriyle birlikte her zaman tartışma konusu olmuştur.
Geleneksel tarımsal faaliyetlerin artan dünya nüfusu ve gıda sanayileşmesine yetmediği, birim alanda alınan verimin artması amacıyla tohum ıslahı, tohum türlerinin azaltılması ve dayanıklı tohumların üretilmesi ile birlikte tarımsal girdilerde oldukça artışı beraberinde getirmiştir. Yapılan ıslah çalışmaları ile birlikte tohum türleri azaltılmış ve dayanıklı tohumlar üretilmiştir. Bu tohum türlerin korunması için bilinçsiz ve yanlış pestisit, herbisit ve toprak verimliliğini artırmak için yapay gübrenin kullanılması yaygınlaşmış olup insan sağlığını tehdit eden bir unsur olarak ortaya çıkmıştır.
İlk olarak 1986 Yılında İngiltere de görülen BSE (Bovine Spongiform Encephalopathy) hastalığı, hayvan karkaslarından üretilen et ve kemik ununun hayvan yemlerine ilave edilmesiyle yayılmıştır. 1 Ekim 2002 Tarihine kadar 181.000 vakaya ulaşmış olup ilerleyen zamanlarda sadece hayvan hastalığı değil insana da bulaşma riski görülmüştür. (Creutzfeldt-Jakob hastalığı)
1999 Yılında uluslararası çapta bir krize neden olan Dioksin krizi Belçika’da yaşanmıştır. Yem üreten bir firmanın hayvansal kaynaklı yağ tankına dioksin bulaşması sonucu Avrupa’da birçok ülkede beyaz et sektörüne (yumurta, beyaz et) hem ekonomik hem de güven konusunda darbe vurmuştur.
Yaşanan vakalar sonucunda yemlerin hijyen ve içerik açısından hayvan sağlığı ile ilişkili olması, hayvan hastalıklarının tedavisinde kullanılan veteriner tıbbi ilaç kalıntılarının, tarlada kullanılan herbisit, pestisit ve yapay gübrenin doğrudan gıda zincirine geçme riskinin bulunması gıda tedarik zincirinin tüm aşamalarının ayrılmaz bir bütün olduğunu ortaya çıkarmış ve Tarladan Çatala sloganı hayata geçirilmiştir.
Tarladan Çatala prensibi ışığında geçmişten günümüze gelen Avrupa Gıda Mevzuatı kapsamında kurum ve görevlerini inceleyelerek bir sonraki yazımız olan Türkiye’de Gıda Mevzuatına giriş yapalım. İlk olarak Avrupa Gıda Mevzuatını inceleme sebebimiz ülkemizde ilgili yönetmelikleri incelerken dayanak kısmında "EC (European Commission) " ifadesini görmemizden kaynaklanmaktadır. Örnek verecek olursak; " 30.06.2013 Tarihli TGK Gıda Katkı Maddeleri Yönetmeliği, Madde-3 (2) 1333/2008/EC ( Regulation Of The European Parliament and of the Council of 16 December 2008 on food addivites) sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Tüzüğüne paralel olarak, hazırlanmıştır" yazmaktadır. Mevzuatlarımız hazırlanırken EC Standartları referans alınmaktadır.
Birleşmiş Milletler uzmanlık kuruluşlarından biri olan FAO (Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü), dünyadaki gıda ve tarımla ilgili çalışmaları organize edip geliştirerek gıda güvenliğini ve insanların aktif, sağlıklı bir yaşam sürmeleri için yeterli yüksek kaliteli gıdaya düzenli olarak erişmelerini sağlamak amacıyla 16 Ekim 1945 Yılında kurulmuştur. Ayrıca yoksulluğun ortadan kaldırılması, ekonomik ve sosyal kalkınmanın ve doğal kaynakların sürdürülebilir yönetiminin sağlanması FAO’nun temel hedefleri arasındadır
1960 Yılların başına gelindiğinde FAO (Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü) ve WHO (Dünya sağlık örgütü ) tarafından ortaklaşa kurulan ve merkezi Roma’da olan Birleşmiş Milletlere bağlı bir kuruluş olan Kodeks Alimentarius Komisyonunu kurmuştur. Bu kuruluşun amacı kaliteli ve güvenilir ürünlerin üretilmesi ve tüketicilere sunulmasının yanı sıra dünya gıda ticaretinde yer alan gıda maddelerinin kalite ve hijyen kriterlerini belirler 1 Kodeks Alimentarius uluslararası gıda standartları, kılavuz ve uygulama kuralları ile birlikte uluslararası gıda ticaretinin güvenliğine, kalitesine ve adaletine katkıda bulunur. Bu standartlar içerisinde en çok bilineni "General Principles of Food Hygiene 2"dokümanı olup HACCP Prensiplerini ve adımlarını içermektedir. Kodeks Alimentarius Komisyonuna bugün 188 ülke ve bir organizasyon (Avrupa Birliği) üyedir.
Özellikle 1990'lardaki Bovine Spongiform Encephalitis'ten (BSE) hastalığında sonra genel sorumlu otoritelere duyulan ihtiyaç belirginleşmiştir. Sonraki yıllarda, Avrupa Toplulukları Komisyonu tarafından yayınlanan Gıda Güvenliğine İlişkin Yeşil Kitap ve yeşil kitabın karşılayamadığı gıda güvenliğinin geliştirilmesi ve uygulanması için Beyaz Kitap yayınlanmıştır. Sonuç olarak, Ocak 2002'de gıda yasasının genel ilke ve gerekliliklerini belirleyen, Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesini kuran ve gıda güvenliği konularında prosedürleri belirleyen 178/2002 sayılı AB Yönetmeliği (EC) hazırlanmış ve ardından yardımcı yönetmelikler yayınlanmıştır. Eylül 2014 itibarıyla Çevre ile ilgili uygulama yönetmelikleri dahil 901 adet yönetmelik bulunmaktadır. (EC) NO. 178/2002, gıda maddelerinin hijyenine ilişkin 852/2004 sayılı yasal Kanunlar Yönetmeliğinden (EC) oluşan Gıda Hijyeni Paketi olarak adlandırılan, gıda maddelerinin hijyenine ilişkin yönetmelik (EC) ile desteklenmektedir.
178/200 sayılı AB Yönetmeliği ile birlikte Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi (EFSA) kurulmuştur. ( 178/200 EC Madde 22) Bu otoritenin görevi gıda ve yem güvenliği üzerinde doğrudan veya dolaylı etkisi olan tüm alanlarda topluluğun mevzuat ve politikaları için bilimsel tavsiye ve bilimsel ve teknik destek sağlamak, insan yaşamının ve sağlığının üst düzeyde korunmasına katkıda bulunmak ve bu bağlamda, iç pazarın işleyişi bağlamında hayvan sağlığı ve refahını, bitki sağlığını ve çevreyi dikkate almaktır. EFSA, Avrupa Birliği tarafından finanse edilen bir AB Ajansıdır. AB tarafından finanse edilmesine karşın yasal düzenlemeler yapan ve yönetim kararları alan diğer AB kurumlarından (Komisyon, Konsey, Parlamento) ve AB Üye Ülkelerinden bağımsız olarak çalışır. Genel Gıda Kanunu risk değerlendirme (bilim) ve risk yönetimi (politikalar) sorumluluklarının birbirinden tamamen ayrıldığı bir Avrupa gıda güvenilirliği sistemi meydana getirmiştir. EFSA risk değerlendirmeden (bilim) sorumludur. Buna ilave olarak risk değerlendirme sonuçlarının kamuyla paylaşılması görevi de EFSA’ya aittir . Risk değerlendirmelerinin geliştirilmesi, örneğin bulaşanlar, genetiği değiştirilmiş organizmalar, pestisitler, yem vb. gibi belirli konulara odaklanan bilimsel komiteler tarafından yönetilmektedir. Her komite, örneğin Avrupa Komisyonu, Avrupa Parlamentosu veya üye devletler gibi politika yapıcılara tavsiyelerde bulunmaktan ve örneğin katkı maddeleri için onay başvurularını değerlendirmekten sorumludur. Bilimsel komitelerin sorumlulukları ve organizasyonu 97/579/EC sayılı Komisyon Kararına dayanmaktadır. Ancak EFSA tarafından yapılan tavsiyeler zorunlu değildir. AB yönetmeliği (EC) 178/2002'nin belirttiği gibi, EFSA yalnızca "referans noktası" olarak hareket edebilir ve üye devletlerde kurumun görevlerine benzer görevleri yürüten yetkili organlarla yakın işbirliği içinde hareket eder 3.
Bir sonraki yazı dizimizde Türkiye’de Gıda Mevzuatı tarihsel gelişimini ele alacağız.
______________________________
1 http://www.fao.org/fao-who-codexalimentarius/about-codex/en/
2 http://www.fao.org/fao-who-codexalimentarius/sh-proxy/en/?lnk=1&url=https%253A%252F%252Fworkspace.fao.org%252Fsites%252Fcodex%252FStandards%252FCXC%2B1-1969%252FCXC_001e.pdf
3 http://www.efsa.europa.eu/
